Монголчууд эвтэй байхдаа хүчтэй vs. Ерөнхийлөгчийн хүмүүс

1911 оны 12-р сарын 29-ний өдөр Монголчууд ердөө гурав хоногийн дараа Бээжинд онхолдох өдрөө хүлээж байсан Манжаас тусгаарлан өөрийн төр улсаа сэргээн мандуулсан түүхтэй билээ. Хэрэв гуравхан хоног л алгуурласан бол мөхөж буй Манжаас биш сэхэж буй Хятадаас тусгаарлах хэрэгцээ үүсч бидний түүх тэс өөрөөр бичигдэх (ер нь бичигдэхээ болих ч) аюул байсан байдаг. 

Энэ хувьсгалын үр дүнд Монголын бурхан шашны тэргүүн 8-р Богд Жавзандамба хутагтыг манай алтан ургийн хан ноёд санал нэгтэйгээр төрийн тэргүүнээ болгон хаан ширээнд залсан түүхтэй. Эндээс их сонин байдал ажиглагдана. Чингисийн алтан ургийнхан байсаар байтал яагаад харь төвд үндэстнийг Монголын хаан ширээнд залав? 

Алтан ургийн олон хангууд байсан нь хаан ширээний төлөөх тэмцлийг өдөөж улс орны эв нэгдлийг хангах боломж өгөхгүй байж болохыг дор бүрнээ хүлээн зөвшөөрч дэлхийн түүхийн ээдрээтэй эгзэгтэй цаг үед эв нэгдэл хамгаас чухал гэж үзэн харь үндэстэн боловч нэгэнт Монгол эх оронтой болсон Наймдугаар Богд Жавзандамба хутагтад төрийн тэргүүний суудлаа тавьж  өгч суулгасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл эрх мэдлээс илүү эв нэгдэл эрхэм чухал гэж манай дээдсүүд болгоосон байдаг юмаа. Олон зууны өмнө хаан ширээ булаалдсан тэмцлийнхээ хохирогч болж Монголчууд олон хэсэг бутран харийн эрхшээлд орцгоож хамгийн сүүлд үлдсэн Халх Монгол нь Манжид дагаар орж вассал улс болон байж тэсэн үлдэх замыг сонгохоос өөр аргагүй байдалд орж байсан гашуун түүхээ санаж ийн шийдсэн хэрэг байхаа. Эв нэгдэл бүхнээс эрхэм гэж эцэг Чингисийн хойч үе хатуу шийдсэн түүх ийм юмаа.  

1921 онд болсон үйл явдлыг ардын хувьсгал байсан гэж бидэнд ойлгуулсан байдаг ч яг үнэндээ бол нийгмийн бүх давхрагын хамтын тэмцэл байсан байдаг нь хүрээний бүлгэмүүдийн нэрнээс шууд анзаарагддаг. Тэр тэмцлийн гол зорилго нь гаминд түлхэгдэн унасан Богд хаанаа ширээнд нь буцаан залж тусгаар улсаа мандууулах байжээ. Энэ утгаараа бол 1921 он бол 1911 оны шууд үргэлжлэл нь байсан гэж үзэж болно. Үнэхээр бидэнд сурталддаг байсан шиг хаангүй, харц ардын засаглалтай улс байгуулах гэж хувьсгал хийсэн бол аль 1921 оны наадмаар л Монголд бүгд найрамдах засаг тогтож хаангүй улс болох байсан бизээ. Хэрэв ингэсэн бол хаант төрийн хэргэмтэн Бэйс Сүхбаатарын хөшөө өнөөгийн төв талбайд лав байхгүй оронд нь хэн нэгэн үгээгүй тарвагачин ардын хүүхдийн хөшөө байж болох байлаа. Д.Сүхбаатар бол хаант төрийн төлөө мятрашгүй тэмцэгч баатар бэйс байлаа. Тэрээр ард түмний эв нэгдлийн баталгааа хаант төрийг халах улаантны явуулгыг эсэргүүцээд цэл залуугаараа хорлогдсон юм. 

Хааныг хөнөөж, хаант төрийн зүтгэлтнүүдийг хороож дуусаад 1924 онд Бүгд Найрамдах Улсыг тунхаглаж улаан террорист байгуулага Коминтерний бичиж тулгасан үндсэн хуультай болгож аваад ярга эхэлсэн. Эхлээд тэр шинэ Үндсэн Хуульдаа дээр дооргүй эв нэгдэлтэй байсан монголчуудыг (Б.Шаравын “Монголын нэг өдөр” зургийг үз) шууд хоёр хуваан ард болон феодал гэсэн анги зохиомлоор дайсагнал үүсгэн талцуулсан байдаг. Дараа нь 1929 онд хүн амын нарийвчилсан тооллогоо явуулснаар орон даяар угсаа гарвал, хөрөнгө чинээгээр ялгаварлан устгах их хэлмэгдүүлэлтээ эхлэх данс тооцоо бэлэн болсон байдаг юм билээ. Энэ харгислалаас говийн аймгуудын чинээлэг угсаа гарвалтай иргэд урагш дүрвэн дайжсан бол хангай нутгуудаар үүнийг эсэргүүцэн босцгоосон билээ. Түүхийн сурах бичигт үүнийг 1932 оны эсэргүү бослого хэмээн тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Яг шулуухан хэлэхэд Тунгалаг Тамир киноны сөрөг дүр бүр нь эерэг дүр, эерэг дүрүүд нь сөрөг талдаа гээд ойлгочиход тэр үеийн түүхийн олон зүйлийг яг үнэнээр нь ойлгож эхэлнэ шүү. Явж явж Хонгор бол эрх чөлөөний төлөө амиа өгсөн чинээлэг ардын дүр билээ.    

Хаангүй болсон ч Монгол төрийн тэргүүн нь бас Богд гэгээнтний адилааар харьцангуй нейтраль дундын байр суурьтай хүмүүс байж ирсэн байдаг. БНМАУ-н Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга “Бум хурандаа” хэмээх Г.Бумцэнд бол төрийн тэргүүн байлаа. Түүний халааг БНМАУ-н Ардын Их Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга Ж.Самбуу авсан. Тэд бүгд л хэдийгээр тухайн нийгмийнхээ нам үзэл суртлын баглаанд хүлээстэй байсан ч харьцангуйгаар эв нэгдлийн аядуу зөөлөн илэрхийлэл байхыг чармайдаг хүмүүс байсан юм. Ж.Самбуу дарга Засгийн Газрын Ордны арын цэцэрлэгт хажуудаа зай үлдээн нойрссоны дараа Ерөнхий Сайд Ю.Цэдэнбал төрийн тэргүүний үүргийг өөртөө авч БНМАУ-н Ардын Их Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга болсон бөгөөд Ерөнхий Сайдын албыг нутаг нэгт Ж.Батмөнхөд Сайд Нарын Зөвлөлийн Дарга нэртэйгээр тохоожээ. Энэ үеээс төрийн тэргүүн нь засгийн ажлыг залдаг буруу жишиг эхэлсэн байдаг.  

Ингэж явсаар Монгол Улс 1990 онтой золгосон юм. 1990 онд мэдээж буцаан сэргээн залах хаан байсангүй. Алтын ургийнхан, хутагт хувилгаадыг бүгдийг нь бүтэн жарны тэртээ хядаад нэгэнт дуусгасан байлаа. Амь зулбаж харьд гарсан нь тэндээ шингээд Монголын биш хүний хүн болцгоосон. Гэлээ ч үндсэний эв нэгдлийн билэгдэл төрийн тэргүүн шаардлагатай гэж үзсэн байдаг юм. Ингээд хууль тогтоох засаглалын даргаа төрийн тэргүүнд тооцож ирсэн уламжлалаараа шинээр сонгогдоод байсан Ардын Их Хурлын дарга П.Очирбатыг төрийн тэргүүнд албажуулан өргөмжилж БНМАУ-н анхны ерөнхийлөгч болгосон билээ. 

1992 оны Үндсэн Хуулиар Монгол Улсыг парламентын засаглалтай байхаар хуульчилсан боловч Ерөнхийдлөгч хэмээх төрийн тэргүүний албан тушаалыг бий болгож бүх ард түмнээс сонгогддог институц бий болгож орхисон юм. Эхэндээ тун давгүй байлаа. 

Ерөнхийлөгч П.Очирбат төрийн албаны хүрээлэлд бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж Засгийн газрын ажилд оролцолгүй ихэнхдээ ёслол, гадаадад улсаа төлөөлөх Үндсэн хуулиар олгосон эрх мэдлийнхээ хүрээнээ халилгүй төрийн тэргүүний албаа хашиж байлаа. Хаалтай нийгмээр 70 жил таваргасан Монголд дэлхийтэй ойртон дотносох ажил хүзүүгээр татам их байсан гэсэх болно. Анхны Ерөнхийлөгч ч үүнд хамаг цагаа зориулж байсан байдаг. 

Гэвч 1992 оны Үндсэн Хуулиар байгуулсан анхны парламентад үнэмлэхүй олонхи болсон МАХН өөрийн намаас гарсан Ерөнхийлөгч П.Очирбатыг урьдын төрийн тэргүүдийн адил намынхаа эрх ашигт үйлчлүүлэхээр элдвээр оролдсоор ил биш ч их багаар харилцаа холдох руу явцгаасан байдаг.

Ингээд МАХН 1993 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль тулмагц П.Очирбатыг хоёрдахь бүрэн эрхийн хугацаагаар сонгохоор намаасаа нэр дэвшүүлэхгүй гэж гүрийжээ. Үүний шалтгаан нь тухайн үед УИХ-н дарга болоод байсан Н.Багабандийн уламжлалын дагуу төрийн тэргүүн болох гэсэн амбиц байсантай холбоотой ч байж магадгүй анзаарагддаг. Тэр энэ амбицдаа дараагийн сонгуулиар хүрсэн юм. Харин өөрийн намд олонд нэр гарсан хүнгүй байсан Ардчилсан хүчнүүд үүнийг овжноор ашиглаж П.Очирбатыг өөрийн нам эвслээсээ нэр дэвшүүлэн ялалт байгуулсан билээ. Энэ сонгуулийн дараа Ерөнхийлөгчөөр улиран сонгогдсон П.Очирбат улс төрийн хувьд хуучин намтайгаа их багаар тулах нь гарцаагүйгээ мэдмэгц өөртөө улс төрчдийн баг бүрдүүлж эхэлсэн юм. Түүний ЕТГ-н даргаар УИХ-н гишүүн М.Энхсайхан томилогдож Ерөнхийлөгчийг тойрсон улс төрийн баг бүрддэг жишгийг эхлүүлсэн байдаг юм. Ингэж ерөнхийлөгчийн гэгдэх хүмүүс улс төрд мэндэлсэн түүхтэй. Шилжилтийн эхний он жилүүд хүн амын амжиргаанд хүнд туссан нь мэдээж. Үнэмлэхүй эрх барьж байсан МАХН 1996 оны сонгуулиар навс яландаж засгийн эрхээ МҮАН-МСДН-ын Ардчилсан Холбоо Эвсэлд шилжүүлсэн билээ. 

Яг энэ ялалтын торгон агшинд анхны Ерөнхийлөгч улс төрийн тоглолтонд харайн орж ирсэн байдаг юм. Тэрээр өөрийн нөлөөний ҮХЦ-р дамжуулан иргэн Ламжаваар гаргуулсан мэдээлэлээр дөрөөлж Парламентын засаглалтай ардчилсан улсын засгийн газрын танхим ард олны мандаттай парламентын гишүүдээс бүрддэг нийтлэг жишгийг үгүйсгэн Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсынх шиг парламентын гаднаас бүрдэх ёстой гэсэн шийдвэр гаргуулж орхисон юм. Үүний үр дүнд намаа удирдан ялалт байгуулсан хүмүүс ялалтынхаа үр дүнд байгуулагдах засгийн газартаа орох боломжгүй болж Ерөнхийлөгч Очирбатад ойр байсан бөгөөд АХЭ-н сонгуулийн штабыг удирдаж байсан ЕТГ-н дарга М.Энхсайхан Ерөнхий Сайд болж түүний танхим бүхэлдээ сонгуульд оролцсон боловч өрсөлдөгчдөө ялагдсан хүмүүсээр бүрдсэн билээ. Төрийн хямрал гэж яригддаг зүйл анхны Ерөнхийлөгчийн оролцоотойгоор ингэж эхэлсэн юм. Монголчуудын аз болоход М.Энхсайхан маш шийдэмгий реформист Ерөнхий Сайд байлаа. Баг нь ч чадварлаг зөв хүмүүс байв. Түүний үнэ чөлөөлтийн шийдвэр, гаалийн татварыг тэглэх шийдвэр, их хувьчлалын шокон эмчилгээний шийдвэрийн ачаар ганзагнаас өөр орлого олзгүй барааны хомсдолд тарчилж хэдэн жил хий эргэсэн монголчууд зах зээлийн эдийн засагт утгаараа орж дорхноо хөл дээрээ босон зогсоцгоосон юм. Дэд бүтцийн шуурхай шийдлүүдийн ачаар иргэд олон жилийн дараа анх удаагаа тог тасрах гэдэг зүйлийг мартаж эхэлсэн билээ. 

Гэвч 1997 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар өмнөх парламентын УИХ-н дарга асан Н.Багабанди гарч ирмэгц улс төрийн байдал буцаж дордсон билээ.  ҮХЦ-н 1996 оны шийдвэр хүчингүй болж парламентын засаглалд засгийн эрхийг өөрийн ялалтаар авч ирсэн парламентын гишүүд засгийн газарт орох бололцоо нээгдмэгц АХЭ өөрийн засгийн газраа татан буулгаж зуун хувьд УИХ-н гишүүдээс бүрдсэн засгийн газар байгуулсан юм. Энэ Засгийн Газар богино хугацаанд бас чухал реформ хийсэн нь Баабар сайдын санаачилсан банкны реформ байлаа. Энэ реформоор чанаргүй зээлүүдээсээ болоод дампуурч буй улсын арилжааны банкуудыг хувийн банктай нийлүүлж мэнэжмент хяналтыг сайжруулах оролдлого хийсэн юм. Өмнө нь эрх мэдэлд ойр хүмүүс улсын банкнаас асар их мөнгө зээлж аваад нэг бол зээл авсан банкаа хүчээр дамдууруулж зээлээ мартуулдаг, үгүй бол мөнгөний ханшаа унагааж зээлээ үлэмж хямдаар төлдөг арга руу шилждэг байсан байдаг. Хэрэв арилжааны банкууд хувийн хяналтанд орвол эрх мэдлээр далайлган авдаг чанаргүй зээл үгүй болж, банкны систем эрүүлжин, инфляци буурах ёстой байлаа. Баабар нар үүнийг л хийсэн юм. Үр дүн үнэхээр гарсан. Гэвч тэдний засгийн газрыг бас л унагааж орхив. Хэн энэ засгийг унагаасан гээч. Мэдээж 25+1 суудалтай сөрөг хүчин эсрэг дарах нь ойлгомжтой байсан. Харин эрх баригч хүчнээс сөрөг хүчинтэйгээ нийлж засгаа унагаасан хүмүүс бол өмнөх ба тухай үеийн ерөнхийлөгчид ойр тийм хүмүүс, тэр хүмүүсийн УИХ дахь төлөөлөл нь байлаа. Тэд гаргаж байсан тэнэгдүү үйлдлүүдээрээ алдаршиж “Хөдөөний фракц” нэрээр олонд танигдсан. Энэ явдал дараа дараагийн ерөнхийгчид эрх мэдлээ баталгаажуулах маш том санаа өгсөн юм. Ялсан намын дотор өөрийн хүмүүсээ хангалттай оруулж чадвал тэднээр дамжуулан үгэнд орохгүй байгаа тааламжгүй засгийг сөрөг хүчинтэй хамсан унагааж өөрийн хүслээр явдаг тоглоомын засаг байгуулан де факто Ерөнхийлөгчийн засаглалд энэ улсыг шилжүүлэх боломжтой болохыг хожмын ерөнхийлөгчид нь тэр үед олж харцгаасан байдаг. 

Завханы гаралтай Очирбат Ерөнхийлөгчид ойр байсан хүмүүс Завханы гаралтай Багабанди Ерөнхийлөгчтэй эвсэн Завханы гаралтай Эрдэнэтийн босс Ш.Отгонбилэг хэмээх асар хүчирхэн баян хүний эрх ашгийг хамгаалан төрийг хэдэн жил самрах шиг болсон. Багабанди бол Монголын бүх ерөнхийлөгч дундаа хамгийн хогийн, хөгийн ерөнхийлөгч нь байлаа. Түүний Үндсэн Хуулийг мушгисан гөжүүдлэл хожим нь Үндсэн Хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд хөтөлж байсан юм. Дордуулсан долоон зүйл гэдэг өөрчлөлтийн автор нь бол бараг цаад утгаараа Багабанди билээ. Хэрэв тэрээр Үндсэн хуулийн “зөвшилцөл” гэдэг үгийг “өөрөөс нь зөвшөөрөл авах” гэж мушгин тулгаагүй бол УИХ гишүүн Да.Ганболд дараагийн Ерөнхий Сайдаар хэдүйнээ томилогдож Монголын ард түмний хайртай хүү С.Зориг амь үрэгдэхгүй байх боломж байлаа. Н.Багабандийн үед АХЭ гурван засгийн газраа сольсон юм. 

2000 онд яг үнэндээ МАХН биш МАХН-н дарга Н.Энхбаяр ганцаараа үнэмлэхүй яллаа. МАХН-ы бусад гишүүд ганц нэг хүнээс бусад нь даргынхаа дохио зангаагаар хөдөлдөг хүүхэлдэй болсон байсан юм. Гэхдээ л Н.Энхбаярын ялалт зөв ч бай буруу ч бай парламентын засаглалыг ямар нэгэн хэмжээгээр буцаан сэргээсэн үйл явдал болсон билээ. Юутай ч Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл байж болох хамгийн минимум хэмжээндээ хүрч хумигдан Үндсэн Хуулийнхаа арааманд буцаж чихэгдсэн байдаг. Энхбаяр дотоод гадаад бодлогоо бүрэн гартаа атгаж Ерөнхийлөгчийг зөвхөн улс төлөөлөх болон төрийн ёслолын үүрэгтэй нь орхисон билээ. Түүний үед ЗХУ-д тавьсан их өрийн асуудлыг шийдэж, газар хувьчлалыг эхлүүлэн, их хувьчлалыг гүнзгийрүүлэн анхны  үндсэний хөрөнгөтнүүд төрөх боломжийг чөлөөтэй нээж, Мянганы замыг барьж, Иракт цэрэг илгээн, НҮБ-н энхийг сахиулах ажилагааны байнгын оролцогч болоод амжсан билээ. Гэхдээ асар их эрх мэдэл, улс төрийн өрсөлдөгчид нь замаас нь цаг бусаар зайлж байсан явдал нь түүнийг эвдсэн. Төрийн албыг үнэлэн зарах ШБОС-г Энхбаяр эхлүүлж хожмоо “Авилгалын загалмайлсан эцэг” нэр олоод авсан.  

Ерөнхий Сайд Н.Энхбаяр 2004 оны сонгуулиар БГД-т С.Эрдэнээд нам шаалган сандарч зэргэлдээх тойргоосоо УИХ-н дэд дарга Ж.Бямбадоржийн саналыг ил шахуу зөөж байж арай гэж УИХ-д орж ирсэн нь гүн цочроо өгсөн. Ерөнхий сайдаараа үргэлжлүүлэн ажиллах боломж байсан ч тэр маргааш нь л онхолдох боломжтой гэж үзэн УИХ-н даргын албыг авч сөрөг хүчиндээ Ерөнхий Сайдын суудлыг өгсөн. Тэр суудалд 1996 онд М.Энхсайханд суудлаа гэнэгүй алдсан Ц.Элбэгдорж дахин орж ирсэн. АН дарга М.Энхсайхан энэ удаад яг 1996 оны МҮАН дарга Ц.Элбэгдорж шиг царайлаад хоосон хоцорсон юм. Н.Энхбаяр сөрөг хүчинтэйгээ эвсэж засаг байгуулахдаа яагаад М.Энхсайханд ЕС суудлыг өгөлгүй гудманд гүйж явсан Элбэгдоржтой хуйвалдсан нь ч тодорхой байсан. Хэрэв М.Энхсайхан ЕС болвол 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт нь бараг баталгааатай болох байсан хэрэг. Асар хурц шийдэлтэй реформист хүнд огцом шинэчлэл хийх боломж олгох нь нэр хүндийг нь өсгөх багаж өгснөөс ялгаагүй болох байв. 

Н.Энхбаярт УИХ даргын сэнтий таалагдаагүй. Тэр арай ядан нэг жил Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг тэр суудалд хүлээсэн. Их тэнгэрийн амны байрнаасаа холдох дургүйдээ л тэсэж ганц жил болсон байх.  2005 онд Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгч болов. Тэр ЕС байснаасаа ч илүү азаргалаж эхэллээ. Ц.Элбэгдоржийн Засгийн Газрыг хагас жилийн дараа л М.Энхболдын хөлөөр өшиглөн унагаав. Түүний мэдэлд УИХ-н бараг хагас нь байсан тул тэр төр, засаг, хурлын эрхийг бүхэлд нь гурав давхарлан барьж эхэллээ. Энэ үеээс МАХН гишүүд дунд дургүйцэл гарч эхлэв.  Эзний эсрэг дуугарсан нэгнийг нь пургоны хэрэгт чихэж шүүх засаглалыг улс төрийн зорилгоор ашиглах том үзүүлэх сургуулилалт хийлээ. Дараагийн ерөнхийлөгчид үүнээс нь бүүр ч хичээнгүйлэн суралцаж авсан байдаг. 

МАХН-ы бага хурлын гишүүд Ерөнхийлөгчид бүрэн чихдүүлсэн намын даргадаа итгэл үзүүлэхээс 2007 оны намар татгалзчихав. Монгол “Взгляд”-н хөтлөгч, Багабандийн ЕТГ дарга асан, их өрийг тэглүүлэгч элчин сайд С.Баяр улс төрд том эргэн ирэлт хийлээ. Тэр засгаа намын дарга болсон тайзан дээрээсээ л тэр дор нь булаагаад авчихлаа. С.Баяр улс төрд том орж ирснээр Энхбаярын хаанчлалд бодит саад үүслээ. Засаг намын хэрэгт Ерөнхийлөгч орох боломжгүй болов. УИХ-н гишүүд сонгуульд нэр дэвших боломжийнхоо барьцаагаар намын даргынхаа туган доор буцан орж ирлээ. Түүнийг унагаах хүсэл Энхбаярт байвч сонгуулиудын хугацаа тулаад завдсангүй. 2008 оны сонгууль найр биш нанчилдаан болов. Нанчилдаан нь намналцаанд хүрлээ. 5 амины төлөөс болгож 5 сайдын суудал сөрөг хүчиндээ өгснөөр бужигнаан намжив. Сөрөг хүчнээ хашаандаа оруулж авмагц С.Баяр Кремль түр эзгүй байсан цонхыг ашиглан уул уурхайгаа зоригтой хөдөлгөлөө. Барууны том хөрөнгө оруулалтыг татан оруулж орост зуугдав. Мэдээж үүнийгээ сөрөг хүчний сайдуудын гарын үсгээр амжуулав. Тэр төсөл нь үр дүнгээ огцом өгч сөрөг хүчинд нь оноо нь наалдчихсанаас эдийн засгийн өсөлтийг 17% хүргэж долларыг 1150₮ рүү унагаад байсан МАН 2012 онд ялагдсан юм. Орост зуугдсан Баяр өвчний шалтгааан хэлээд Оюу Толгойн төсөл зурагдаж хөрөнгө орж эхэлмэгц буугаад бултчихлаа. 

2009 онд  МАН, АН хамжиж байгаад Энхбаяр хаанаасаа салж авлаа. Гэвч баярлах дэндүү эрт байжээ. Ц.Элбэгдорж бол өмнөх ерөнхийлөгчдийн заасан эрх мэдлийн хичээлийг тултал нь сурсан сайн сурлагатан Ерөнхийлөгч байжээ. Тэрээр ялсан намын дотор өөрийн хүмүүсээ хангалттай тоогоор байршуулсан, шүүх хуулийн засаглалыг улс төрийн зорилгоор ашиглахад хүчтэй бэлдсэн тийм ерөнхиййлөгч байлаа. Элбэгдоржийн үед анх удаагаа Ерөнхийлөгч нь Засгийн Газраасаа тусдаа гадаад бодлоготой боллоо. ГХЯ ЕТГ-н гадаад харилцааны хэлтэс болон хувирав. Хэнтэй ч хамаагүй хаана ч хамаагүй уулзаж зураг даруулж зурагтаар гарах нь гадаад бодлого болж хувирав. Үүнийг эсэргүүцэн цэгцтэй нэгдмэл гадаад бодлого явуулахыг зорьсон Гадаад Хэргийн Сайд Лу.Болдыг 2014 онд яамных нь нэрийг өөрчилж байгаад зөвлөхөөрөө соличихож байлаа. 

Ц.Элбэгдорж 2013 онд дахин сонгогдмогцоо олон жил суралцан бэлдсэн ажиллагаагаа эхлүүлсэн юм. Өөрт нь итгэж дэмжсэн ардчилагчдаа шоронжуулж, өөрийг нь сонгосон ард түмнээ тэр дээрэмдэхээр шулуудсан байсан билээ.  Юун түрүүнд АТГ-г өөрийн болгож авсан. Ингээд өөрийг нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд 2 удаа ялуулсан, намаа УИХ, Орон нутгийн сонгуульд ялуулсан Ерөнхий Сайд Н.Алтанхуягт дайн зарласан. Алтанхуягийн ойр дотны бүх хүнийг нь шоронжуулж засгийг нь унагаах бэлтгэлээ хийсэн. Ингээд 2014 оны намар Алтанхуягийн Засгийн Газрыг унагаасан билээ. 26 хүнтэй сөрөг хүчинд Ерөнхийлөгчийн талын хүмүүс ирцээрээ дэм өгсөөр засгаа унагааж орхисон. Ерөнхийлөгчийн үгээр явалгүй засгаа дэмжсэн гишүүдийн ар гэрийг ч бас оролдож шоронжуулсан. Тэр ташуурын үзүүрт би хүртэл өртөж л явлаа. Ингээд тэрээр 2005-2007 оны Энхбаяр шиг хаан болж орхив. Тэхдээ илүү шунаг илүү аймшигтай хаан боллоо. Хүссэн шийдвэрээ засгаар гаргуулж, хүссэнээ хорьж, хүссэнээ шантаажилж, хүссэнээ дээрэмддэг хуульчдын армитай боллоо. Цагтаа Отгонбилэг Багабандийн бүлэглэлд байсан Эрдэнэтэд хяналтаа тогтоосноор “Улсаасаа баян Энхбаяр”-аас даруй арав, зуу дахин баян болов. Гэвч хааны алба халаатай эзний алба ээлжтэй. 2017 онд зөв харж инээж буруу харж уйлан төрийн ордны хивсэн дээр ташуу харж зөрөөд дараагийн ерөнхийлөгчдөө халаагаа өглөө. Үдээсэн гол легаси нь ардчилсан ерөнхийлөгч “один хуй” гэж харуулан иргэд сонгогчдыг Ардчилсан намаас жигшээгээд буусан явдал байлаа. Иргэдийн итгэл алдралт 2016, 2020, 2021 онд тод илэрч АН орсон сонгууль бүртээ үсгүй хусуулах болов.  

Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын аз дутахад АН 2016 оны сонгуульд ялагдаад УИХ-д өөрийн бүлэглэл багийг оруулж чадаагүй билээ. Гэвч тэр гандан буурсангүй. МАН дотор өөрийн бүлэглэлтэй болж авлаа. 65 суудал аваад байсан намыг нь тас дундуур нь хуваагаад 33/32 хүнтэй талцал үүсгэж орхив. Ингээд өөрийн талд  зүтгэдэг асар том багтай болж авлаа. МАН-ы засгийг өөрсдийнх нь хүчээр унагааж чадлаа. Баттулга ганцхан гарцтай гадаад бодлого явуулав. Америкийн ерөхийлөгчтэй уулзах алтан цагаа оросын ойд санаа тавьж байгаад дуусгачихдаг тийм Ерөнхийлөгч байлаа. Юутай ч харь гүрний эрх ашигт харшилж гадаадын хөрөнгө оруулалтыг Монгол руу татаж авчирсан, авчрахыг оролдсон үе үеийн засгийн газрын бүх сайдуудыг шоронжууллаа.  

Өөрийн намынхнаа ингэж байгаа юм чинь хүний намынхныг бол сүйд хийх нөхөр байна гэж цочсон уу яасан, эсвэл тэр хоёр дахь удаагаа сонгогдвол Элбэгдоржоос ч илүү аюултай нөхөр болж магадгүйг МАН-ыхан зөнгөөрөө мэдсэн үү, юутай ч МАН-ы талцсан талууд эвлэлдэж байгаад Үндсэн Хууль өөрчилж Баттулгын дахин сонгогдох замыг хааж орхив. Ковид давхацсан Ерөнхийлөгчийн сонгууль 2021 онд болж цагтаа Энхбаярыг эсэргүүцэж ял аваад, Баттулгын дэмжлэгээр ЕС болж байсан У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч боллоо.

Өнөөдөр Хүрэлсүх байгуулсан засаг, бүрдүүлсэн хурлаа хамтрагчид, дүү нартаа нэгэнт атгуулснаа ойлгож эхэлжээ. Уг нь ухаалаг хүн бол сонгодог парламентын ёс нь тэр юм гээд Очирбат ерөнхийлөгч шиг намбайвал наймбайхаар. Гэвч тэр өмнөх 4 ерөнхийлөгчийнхөө адил буруу легаси үлдээхээр санаа шулуудаад байна уу гэлтэй харагдаад байх боллоо. Улаан цайм өөрийн гэсэн хүмүүсээ энд тэндээс УИХ-д нэр дэвшүүлэхээр УИХ-н сонгуулиас бүтэн жилийн өмнө сурталчилгааг нь эхлүүлж байгааг анзаарахгүй байх арга алга. Муухай дээр улцан гэгчээр өмнөх Ерөнхийлөгчид болох Элбэгдорж, Баттулга нар сурсан зангаараа сөрөг хүчний Ардчилсан Намд өөрийн бүлэглэлийн төлөөлөлийг УИХ-д нэр дэвшүүлж төрд нөлөөлөх багажтай болохоор зогсоо зайгүй оролдож амар заяаг нь үзүүлэхгүй байх шиг байна. Шинэчлэн баталсан Үндсэн Хуулиар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 6 жилээр нэг удаа сонгодон ажиллах хуультай болсон билээ. Нахин сонгууль дээрээ иргэдээ зовоодог өмнөх Ерөнхийлөгчдөөсөө хаширсандаа иргэд энэ өөрчлөлтийг дуртай хүлээн авсан юм. Энэ өөрчлөлтийн гол автор нь Хүрэлсүх өөрөө. Гэвч түүний “ерөнхиййлөгчийн хүмүүсээ” УИХ-д оруулахаар нэр дэвшигчдээ дотроосоо тодруулах парламентын суудалтай намын эрх мэдэл рүү халдах янзтай байдал үзүүлээд эхэлж байгаа нь өмнөх үгнээсээ буцаж хоёр дахь бүрэн эрхийг хуульчлуулах шахалтыг УИХ-д хийх багажтай болох гэж зүтгээд байна гэж хардахад хүргэж байна. 

У.Хүрэлсүх ерөнхийлөгч уг нь дайн байлдаантай амаргүй энэ цаг үед их тэнцвэртэй гадаад бодлого явуулж засагтайгаа сайн хоршиж Үндсэн Хуулийнхаа хүрээнд л ажиллаад байвал боломжийн сайн легаси үлдээгээд буухаар байгаа.  Тэртэй тэргүй тэр хүний, тэр айлын  амьдралын хэрэгцээ хэдэн үеээрээ хангагдахаар хөрөнгө чинээтэйг ч бид мэднэ. Өөр пманд нэмж шунах шалтгаан тун ховор. Тэр санасандаа хүрч сарвайснаа авсан. Гэвч өөрийг нь тойрсон, магадгүй хуучны андлал, садан сүлбээний хүмүүсийн энэ засгийн үед хүрч чадаагүй хүртэж чадлаагүй мөрөөдлийнх нь амбицын шургаагаар өмнөх ерөнхийлөгчдийн засаг, намд хутгалддаг алдааг давтан бүтээж байгаа зөв легасигаа өөрөө нурааж төрийн хямралыг үе дамжин үргэлжлүүлэх гээд байна уу даа гэж харах боллоо. Уг нь төрийн хямралаас л сэргийлж Ерөнхийлөгчийг зургаан жилээр нэг удаа сонгохоор тогтсон биш билүү. 

Монгол улс 33 жил ардчилалын замаар замнахдаа хөгжсөн урагшилсан зүйл асар их ч алдсан боломж түүнээс дутуугүй арвин байна. Энэ алдсан боломжууд бол Ерөнхийлөгч нь ганц хүнтэй парламентын дээд танхим болж хурлыг баздаг;  хоёрдугаар Ерөнхий Сайд болж засгийн ажилд хутгалддаг; дундыг баригч эв нэгдлийн баталгаа байх тангарагаасаа няцаж улс төрийн намын дотоод ажилд нөлөөлөхийг оролддог үзэгдлээс л үүссэн хямралаас болж байсан. Аль ч улсад улс төр нь хямравал эдийн засаг нь дагаад хямардаг. Солигдсон засгийн тоогоор гадаадын хөрөнгө оруулалт “ON HOLD” горимдоо хугацаагүй шилжчихдэг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт саатах бүрд үндсэний аюулгүй байдал маань эрсдэлд орж дээсэн дөрөөн дээр дэнжигнэж эхэлдэг. Явж явж ямар ч засаг гарсан тогтвортой байж байж, өөрийн засгийн газраа Ерөнхий Сайд нь өөрөө удирдаж байж,  улс төрийн намууд нь дээрээс нөлөөгүйгээр нэр дэвшигчдээ тодруулж чадаж байж төр эдийн засаг нь эрүүл хөгжиж байдаг. 

Ерөнхийлөгч Хүрэлсүх бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хоёр ч хааны ёслолд оролцоод амжсан. Тэгэхдээ юм анзаардаг хүн бол анзаарахаар л оролцсон. Японы Эзэн Хаан, Английн Хаан бол төрийнхөө хэрэгт ёслолын хүрээнээс илүү хальж оролцдоггүй жаргалтай төрийн тэргүүнүүд билээ. Манай 1992 оны Үндсэн хуулийн агуулга нь уг нь тэр юм. Хааны хийдэг ёс төдий шүүх хуулийн томилгоонуудын эрхийг тэнд уг нь хуульчилсан. Гэвч Багабандийн үеээс тэр ёслолын эрхийг засгийн эрхэнд хутгалдах зуудаг хавчаар, хөшдөг хөшүүрэг болгон самарч эхэлсээр одоо бараг институтчлагдаад төгсөрч байх шиг байна. 

Уг нь Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчийн үе тэнгийн үхэр хонин жилтэй бүүмэрийн хувьд түүнийг төрийн этикийн зөв жишиг тогтоосон ганган легаси үлдээгээд буугаасай гэж хүсдэг.  Та намын хэрэгт, засгийн хэрэгт ордог хууль бус жаягийг л халчих л даа. Энэ төр хямрахаа боличихно. Хямарсан ч цэвэр улс төрийн намуудын үзэл санааны уралдаан байдлаар эрүүлээр өрсөлдөж байдаг болно. Төрийн тэргүүн ийм эрхэмсэг байдаг гэдэг үлгэр үзүүл л дээ.  

Улс төрийн бус, эрх мэдлийн дэмжлэгийн аргаар төр рүү зүтгэж байгаа “ерөнхийлөгчийн хүмүүсээ” татаж ав Ерөнхийлөгчөө. Тэд чинь үнэхээр улс төрд ормоор байгаа бол намдаа улс төрийн карьераараа ёсоор нь яваад орж ирэг. Ерөнхийлөгчийн нэрээр орж ирсэн хүмүүс хэзээ ч ард түмний төлөөлөл байдаггүй юм билээ. Тэд бол УИХ-д суулгасан спам шиг нэг л өдөр засаг самарч систем эвдэгч вирус болдог. 

Улсаа бод. Ард түмнээ бод. Бүүр бодогдохгүй байвал өөрийнхөө үлдээж буй легасигаа бод. Хүүхдүүддээ хямралгүй төртэй зөв хөгжилтэй улс үлдээмээр байна. Дэлхийн цаг агаар ч маш эвгүй байна. Гуйж байна Ерөнхийлөгчдөө. Наад намуудаасаа л та нар бүрмөсөн холдоод өг.      

Коминтерний хоёрдугаар үндсэн хууль

Одоогоос 99 жилийн тэртээ Коминтерн хэмээх террорист байгууллагаас бичсэн “Үндсэн Хууль”-ийг Монголчуудад тулгасан билээ. Энэ хуулиар Монголчуудын олон зууны уламжлалт Хаант засаглалыг дуусгавар болгож Бүгд Найрамдах Улсыг эхлүүлсэн байдаг. 

Түүхийн энэ агшинд Монголчууд хэрхэн ирсэн тухай зэрвэсхэн өгүүлье.  

17 дугаар зуунд Оросын импери Сибирь рүү хүрээгээ тэлж эхэлсэн юм. Тэд эхлээд эрэл хайгуулын экпедиц өргөн гол мөрнөөр явуулж судлуулаад дараа нь цэрэг явуулж бэхлэлт хүрээ байгуулж эхэлсэн байдаг. Дараа нь тэр бэхлэлтүүдээ түшиглэн ойр орчмын газар нутгуудыг эзлэн эрхшээлдээ авч эхэлсэн юм.  1600-1700 оны хооронд Хаант Орос гүрэн дорно зүгт асар хурдтайгаар тэлж Енисей мөрнөөс Амар мөрний хооронд нутаглаж байсан Буриад, Баруун Монголоос Ижил Мөрний хооронд нутаглаж байсан Зүүнгарын  нутгийг зууны туршид үргэлжилсэн их бага тулаан, овог омгийн ахлагч нарыг хахуульдсан урвуулалтын арга замаар булаан эзэлсэн байдаг. Эдгээрийн дараа Халхыг тойрсон Монголын Орос Империд эзлэгдэх ээлжийн хугацаа 30-40 жилээр хэмжигдэж Монголчуудын аминд тулж ирсэн байлаа. 

Нэгэнт умар өрнө зүгээс харийн түрэмгийлэл илт тодорхой болж ирмэгц тэр үед дорно зүгт мандан хүчирхэгжиж өмнө зүгийн Хятадыг хүртэл эзлэн захирч байсан Манж Чин улсын хамгаалал өмгөөлөлд багтаж булаан эзлэлтийн хохирогч болохгүй бүтэн үлдэх тухайн цаг үеийнхээ цорын ганц зөв гарцыг Халхын ноёд олж харснаар 1691 онд Долнуурт Монголыг Манжийн вассал, протекторат улс болгох гэрээ байгуулж чадсан байдаг. Ингэсэн нь хойд зүгт Оросоос, өмнө зүгт Хятадаас тусгаар байх цаг үеийн амин чухал хэрэгцээг маань хангаж өгсөн байдаг. Оросын түрэлт хойд зүгээс Монголын хилд тулаад зогсож хойд хилийн дагуу төв халхаас очсон өрхүүд бүхий харуулын отгууд байгуулагдан нутаг орноо сахин хамгаалах болсон байдаг юм. Оросын түрэмгийлэлээс эх нутгаа хамгаалан суусан тэр харуулуудын нэг болох Архан Харуулынхан бол миний өвөг дээдэс, ах дүүс төрөл төрөгсөд маань билээ. Тэд өнөөдөр ч нутгаа сахин сууж хилийн зурвас шонгоо бүрэн бүтэн байлгаж байна. 

Манжид дагаар орж протекторат улс болсноор Хятадын түрэлт ч Монголын өмнөд хилд тулаад нам зогссон байдаг. Хятад хүмүүс Монголд зөвхөн визээр зорчин, зөвхөн хатуу заасан замаар явж, зөвшөөрсөн суурин хүрээнд худалдаа хийн, Монгол хүнтэй ураг барилдах байтугай ойртон нөхөрлөлх ч хориотой хатуу цаазтай байсан байдаг. Үүний ачаар Монголчууд олон зууны туршид үндсэний ген, нүүдэлчдийн онцлог хэв шинжээ гээлгүй, соёл уламжлалаа хадгалан өнөөг хүрч чаджээ. Өнөөгийн Хятадын сурталдагчдын ярьдаг Монгол бол Хятадын хэсэг байсан гэх яриа нь дээрхи фактуудаар үгүйсгэгддэг бөгөөд хэзээ ч эзэлсэн улсдаа визээр зорчдог эзэнт гүрний иргэд байсан байх учиргүй гэдэг энгийн аксиомоор няцаагддаг юм. 

19-р зууны эцэс 20-р зууны эхээр болсон хар тамхины дайнд Манж Чин улс ялагдаж Хонг-Конг зэрэг нутаг дэвсгэрээ Их Британид 100 жил өгөхөөс өөр аргагүй болж доройтсон нь олон газар үймээн самуун эхлүүлсэн байдаг. 1911 онд энэ үймээн самуун оргилдоо хүрч, Монголд ч бас Манжийн ноёрхолыг үл тэвчих байдал газар авснаар Манжийн хааны хаанчлал төгсгөл болох нь ойлгомжтой болж ирсэн юм билээ. 

Энэ үед Бээжинд сууж байсан нэгэн халх ноён Хятадууд Манжаас тусгаарлах төлөвлөгөөг мэдэн Монголын хан ноёдод шуурхай мэдээлснээр Монголчууд Хятадаас өрсөн Манжаас тусгаарлаж буйгаа дэлхийд зарласан үйл явдал 1911 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдөр болсон билээ. Хэрэв дээдэс маань гуравхан хоног алгуурласан бол 1912 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдөр Манжийн хааныг түлхэн унагааж үүссэн Бүгд Найрамдах Хятад Улсын бүрэлдхүүнд хоцорч хожим нь Хятадаас тусгаарлах гэдэг бараг дааж давашгүй хүндрэлд улс орноороо үлдэх байсан байдаг. Үүнийг Монголын ихэс ноёд сэргэг харж шуурхай хөдөлснөөр Монголчууд Богд Хаант Монгол Улсаа сэргээн байгуулж олноо өргөгдсөний он тооллоо эхлүүлсэн юм. 

Богд хаант Монгол Улсын энэхүү зэрвэсхэн үе бол ард олноороо хөл хөсөг гар гадаа жаргасан сайхан үе байсны Марзан Шарав хэмээх зураач зуран үлдээсэн байдаг билээ. Энэ утгаараа энэ үе бол өнөөгийн ардчилсан Монголын цаг үетэй нэн төстэй үе юм. 

Монголчууд тусгаар тогтноод зогсолгүй аажуурч байгаад Хятадын бүрэлдхүүнд үлдэж орхисон Өвөр Монголоо чөлөөлөхөөр 5 замын цэрэг хөдөлгөж байдлааны амжилт олж байсан үе байдаг. Хожим нь энэ тулааны баатруудаас 1921 оны олон домогт хүн төрөн гарсан юм. 

Үүний дараа 1915 онд Монголын тусгаар байдлыг устгах гурван улсын гэрээг Хиагт хотноо хүчээр тулган байгуулсан. Ингэх шалтгаан нь Монголын тусгаар тогтнол биеэ даасан байдал нь харьд үлдсэн Монгол угсаатнуудад муугаар нөлөөлж уруу татаж байсантай холбоотой байх. Өнөөдөр ч харийн гүрнүүдийн болгоомжилдог гол асуудал. Энэ л байсаар байгаа. 

Монголын автономыг устгах гэрээндээ харийнхан сэтгэл ханалгүй 1919 онд Монголын дефакто хэвээрээ үлдсэн тусгаар байдлыг устгахаар Бүгд Найрамдах Хятад Улсын Ардын Намын цэрэг буюу Гамин цэрэг (Гоминдан гэдэг нь Ардын нам гэсэн утгатай хятад үг) Монгол нутагт цөмрөн орж ирснээр тусгаар тогтнол маань зэрвэсхэн хугацаанд үгүй болж хар Хятадын эрхшээлд орсон юм. Энэ үеээс харийн түрэмгийлэлийн эсрэг ноёд харц нийлэн хамтран тэмцсэн бөгөөд тэмцэл ялалтанд хүрч Богд хаанаа сэнтийд нь буцаан залж чадсан байдаг. Энэ тэмцлийг хожим нь коммунист суртлын түүхчид Ардын хувьсгал байсан мэтээр бичиж тэмдэглэх болсон юм.  Хувьсгалын үр дүнд хаанаа сэргээн залдаг хувьсгал дан ганц ардын хувьсгал байсан байх боломжгүйг эрүүл логиктой хүн бүр ойлгочих байхаа.  

Монголд өрнөсөн энэхүү хаант төрөө сэргээх тэмцэл явж байх зуур Орос газар цагаан Хаанаа алж, иргэний дайн үүссэн байсан бөгөөд тус иргэний дайнд оролцож байгаа талуудын тулаан Монголын нутаг руу орж ирэн үргэлжилсэн юм. Ухарч яваа тал нь ч, хөөж яваа тал нь ч Монголыг аль Оросын империйн аль 17-р зуунаас шунан харж байсан эзлэн түрэмгийлэгчийн нүдээр харж нөлөөлөлөө тогтоохыг оролдсон бөгөөд улаан оросууд Монголд энэ үймээнт жилүүдийг ашиглан өөрийн нөлөөлөлөө тогтоож чадсан байдаг бөгөөд энэ нөлөө 70 жил ил цагаанаар, нэмээд 33 жил далд үргэлжилж байна. 

1921 оны хувьсгалын дараа оросууд Коминтерн хэмээх террорист бүтцээрээ дамжуулан Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний баатруудыг устгаж, Монголчуудын ой санамжийг хордуулж эхэлсэн. Тэд анхны Ерөнхий Сайд Бодоо, Данзан нарын ил цагаанаар хороож, харин ард түмний дунд нэр хүндтэй байсан Данзангийн моргин жолооч, Богдын цэргийн дарга агсан Сүхийг хорлон хороогоод түүнийг өвчнөөр тэнгэрт халисан хэмээгээд үүндээ Богд хааныг буруутгасан пропаганда домог зохиосон байдаг билээ. Коммунист пропагандад хэтэрхий шударга бусаар гүтгэндэн гутаагдсан Богд хаан маань ч харьцангуй залуугаараа жанч халсныг мөн л улаан Оросын хорлолтой холбон ойлгох нь бараг зөв байх. 

Монголын эх орончид устгагдаж, хаан маань тэнгэрт хальсаны дараа Коминтернээс Монголчуудад маш харгис үндсэн хууль тулгаж батлуулсан юм.  Тус үндсэн хуулиар ард түмэнд ямар ч эрх олгоогүй бөгөөд засгийн бүх эрх мэдлийг Дээд Шивээ буюу Оросын Тройцкосавск хотноо байгуулагдсан Монгол Ардын Нам хэмээх гадаадад үүссэн намд байхаар хуульчилж, иргэдийг маань ангийн ялгаагаар ялгаварлан гадуурхах үндсийг хуульчлан нийгмийн харилцаанд гүн гүнзгий суулгаж өгсөн байдаг. Тус МАН хэмээх байгууллага нь хэзээ ч Монголыг дангаараа залж удирдаж үзээгүй бөгөөд байнга гадаадын хүчний тусламж дэмжлэгээр тэдний өмнөөс Монголд ноёрхлоо тогтоож ирсэн бүлэглэл юм. 

Чухам тэр хуульд суулгасан ангийн ялгааны асуудал нь 1929-1938 оны хооронд үргэлжилсэн их хэлмэгдүүлэлт, нугалаа завхралын суурь болсон байдаг юм. Энэ ялгаварлалыг эсэргүүцэн ард олон боссон бөгөөд үүнийг 1932 оны эсэргүү бослого гэдэг нэрээр бид бүгд мэдэх билээ. 

Коминтерний үндсэн хууль дараа нь зүсээ хэд хэд хувиргасан боловч Монголыг Оросын эрхшээлд байлгах, Монголчуудыг зохион байгуулалтанд орж улсаа өөрсдөө авч явах бүх замыг янз бүрийн аргаар боомилсон шигтгээ элемент ихтэй хуулиуд байлаа. 

1989 онд эхэлсэн дэлхийн геополитикийн их чичиргээгээр Берлиний хана нуран унаж тус нурангийн тоосон дундаас хамгийн хожоотой эсэн мэнд гарч чадсан цөөхөн улсын нэг нь Монгол болж тусгаар тогтнолоо утгаар нь олж Ардчилсан Үндсэн Хуулиа баталсан билээ. 

Гэвч гадны нөлөө суларсангүй. Тэд их багаар, ил далд биднийг оролдсоор. Хойд хөрш маань Монголчуудын ардчилсан сонголтыг гааль худалдааны асар өндөр татвараар буюу бүрэн хэмжээний эдийн засгийн хоригт оруулах, Монгол дахь хөгжлийн төслүүд, оролдлогуудыг өөрийн тавиул төлөөний этгээдүүдээрээ самруулан нураалгах аргаар манай ардчилалтай идэвхтэй тэмцсээр ирсэн. Өмнөд хөрш маань ч Монголчуудын оюун санааны эрх чөлөө, шашин шүтэх эрх чөлөөнд эдийн засгийн аргаар маш ширүүн халдсаар ирсэн байдаг. Тэглээ ч Монголчууд ардчилсан сонголтондоо огтхон ч эргэлзсэнгүй. Харин ч улам дурлан бэхжүүсэн. 

  Гэтэл өнөөдөр нөгөөх МАН хэмээх бүлэглэл төрд байхдаа эх захгүй хийсэн хулгай худлаасаа болж Монголыг удирдах нөөц нь барагдчихаад хэцүүдэж байна. Тэднийг гаднаас тэтгэдэг харгис хүчнүүд өөрсдийн өдөөсөн дайн тулаан, нутаг дэвсгэрийн зөрчилдөөндөө тамирдан МАН-тай мантай болж өдөр хоногоо хүлээн аахилан байна. Хэрэв өнөөгийн ардчилсан Үндсэн хууль цаашид хүчинтэй хэвээр байвал удахгүй гадны спонсор дэмжлэггүй үлдэх МАН хэмээх бүлэглэл Монголын улс төрөөс үүрд арчигдан зайлах ч нигуур үүсэх нь дамжиггүй харагдах болсон. Иймээс тус намаас захиалан өмнөх эрх мэдлээ үгүйлэн уснаас нь сугалсан загас шиг ангалзан яваа Н.Энхбаяр мэтийн зарим хүмүүсээр бичүүлж  яг энэ Коминтерний харгис хуулийн шинэ хувилбарыг хэвлүүлээд гаргаад ирлээ. 

Энэхүү “үндсэн хуулинд” Ардчилдсан Үндсэн хуулиар маань хуульчдан шигтгэж хамгаалж өгсөн Монголын гэж бүх үнэт зүйлийг самран Монголыг маань буцаагаад харийн колони, дагуул, магадгүй харъяа нутаг болгох суурийг сэмхэн цутгаж байх шиг байна шүү. Та бүхэн ардчилсан үндсэн хуулиа хамгаалан тэмцэе гэвч оройтох өдөр ирж тун магадгүй болоод явчихлаа. 

Төрт ёс бол Монголчуудыг нэгтгэдэг үзэл санааны маш чухал соёл. Гэтэл ноён Намбар нарын төсөлд “Төр” гэдэг үг огт байхгүй байна. Энэ нь Монголыг захирах төр нь хаа нэгтээ өөр нийслэлд байгаа мэт агуулга гаргаж байна. Мөн Монгол нь төрийн байгуулалын хувьд нэгдмэл байна гэсэн 2-р зүйлийн заалт ор мөргүй алга болжээ. Өөрөөр хэлбэл Монголыг холбооны улс болгон хуваагдал үүсгэх, улмаар гаднаас нь таслан чангаах санаархал эндээс нэвт үнэртэж байна. 

Ардчилалын амин сүнс нь засгийн бүх эрх мэдэл ард түмний гарт байдагт байдаг. Ардчилсан Үндсэн Хуульд энэ эрх мэдэл ёслол төгөлдөн тунхаглагдан суусан. Гэтэл дээрх төсөлд энэ санаа ор мөргүй алга болж засаг нь ард түмнээс эхтэй биш харин өөрөө хуульчлуулсан эрх мэдэлтэй байх байдлаар сууж өгсөн байна. Монголын засаг нь хэн байх уу, гадны төлөөний засаг байсан ч Монголын ард түмнээс эрх мэдлээ сонгуулийн замаар түр түрээслэж аваагүй засаг бий болох замыг энд засахыг оролджээ. 

Дараа нь Монголын онцлогийг илэрхийлэх бүх заалтыг Үндсэн Хуулиас хасахыг санал болгожээ. Монголын мал бол Монголын онцлогийг илэрхийлэгч гол хүчин зүйл. Энэ заалт ор сураггүй алга болж. Мал аж ахуйн уламжлалт харилцаа соёлоор дамжуулж бид өөрсдийгөө Монгол гэж таниулдаг. Энэ байхгүй бол бид түмэн живаа харийнхнаас ялгарах юмгүй хүн сүрэг болно. Ой усны нөөц, ан амьтныг нийтийн өмчөөс хассан байна. Өөрөөр хэлбэл тэднийг өмчлөгч өөр эзэд нь аль эрт тодорчихсон хуулийн өөрчлөлтөө л хүлээж байгаа гэсэн үг. 

Соёлын дурсгалт зүйлсээ төрийн хамгаалалтаас хасах санал явж байх юм. Түүх соёлын эд өлгийн зүйлийг олгоор нь гадаад хуу хулгайлан зарах замаар Монголын түүхийг бүрхэгдүүлж улмаар уусган устгах бодлогыг хэсэг энд яваад байна уу?!

Хүн амын цөөнхийн эрх хэлээрээ суралцах эрх заналтайгаар хасагджээ. Энэ бол үндсэний хуваагдал, дотоод зөрчилдөөний суурийг тавьсан цагтай мина булж байгаа үндэсний аюулгүй байдалд асар хохиролтой санаа юм. Ах дүү цаатан, буриад, казахууд маань эх хэлээрээ сурах бичих ярих эрхгүй болчихоор хэнд гомдох вэ. Бидэнд л гомдоно. Гомдол нь уур болно. Уур нь тэмцэл болно. Тэмцэл нь үймээн самуун болно. Эндээс хэн хожих вэ? Монголыг хуваагдуулж байгаад таслан эзлэхийг санаархагч харь гүрэн л хожино. 

Төр шашны харилцааны заалт бас л оргүй хасагджээ. Уламжлалт шашинтай улсын хувьд Үндсэн хуульдаа “шашнаа” хэмээн бичсэн байдаг. Монголын уламжлалт шашинд харш хуулийн төсөл явж байна цаана чинь. 

Маш аюултай нэг заалт байна. Эх орноохоо тусгаар байдлыг батлан хамгаалах төрийн үүрэгтэй заалтыг хасаж хаясан байна. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр Монголын батлан хамгаалалах үүргийг гадаад улсад үүрүүлж хамгийн наанадаа Монголыг Манжийн протекторат байсан шиг, үгүй гэвэл цаашлаад Монголд 100,000 зөвлөлтийн цэрэг байрлаж эзлэгдсэн байсан үе рүүгээ буцаах санаа агуулж байна.  

Хүний эрхийг асар доройтуулан, магадгүй шинэ зууны хэлмэгдүүлт эхлүүлэх санаагаа тэд төсөлдөө ичиж нэрэлхэлгүй суулгажээ.  14.2 заалтаас нийгмийн гарлаар ялгаварлахыг хориглох хэсгийг авч хаясан байна. Өөрөө хэлбэл нийгмийн гарлаар ялгахаа зарлан тунхаглаж. 20-р зуун шин баян чинээлэг иргэдээ ялгаварлан гадуурхах биш одоо ядуу доройгоо ялгаварлан гадуурхах байх. Эсвэл үүнийг уншиж суугаа тань шиг эрүүлээр сэтгэдэг өөр бодолтнуудыг ялгаварлан гадуурхах бэлтгэлээ хангаж байна. Мөн 16.9-д байх иргэд төрөө удирдах хэрэгт оролцох заалтыг бас л хасчээ. Иргэд нь төрийн удирлагад оролцох эрхгүй улсыг колони улс л гэдэг.  

Төрийн байгуулалыг маань ч бүрэн самарч. Ард түмэн биш гадны харгис хүч манай төрийг томилох боломжийг нээхийг зүйл бүрээр оролдож хангаж өгсөн хуулийн төсөл гаргаж ирсэн байна. Энэ үндсэн хууль батлагдвал Монгол улс ардчилсан тогтолцооноосоо ухарна. 

Энийг батлахыг дэмжиж дүүвээнд нь парламентын суудлын тоог нэмүүлж аваад УИХ-д сууна гэж горьдон яваа намууд ч энэ хууль батлагдмагч хэн ч биш болж арчигдана. Учир нь нүүдлийн монголчуудыг тодорхой хэмжээний зохион байгуулалтанд оруулж, үзэл бодлоо уралдуулах эрүүл талбар болж байдаг “нам” гэдэг ойлголт тэд нарын төслөөс ор мөргүй алга болсон байсан. Яваандаа Монголд байгуулагдсан аливаа намыг хориглох зам руугаа явна гэсэн үг шүү. 

Энэ жилийг МАН-ы Засгийн Газраас авилгалтай тэмцэх жил болгон зарлаж, нүүрсний хулгайтай үзэлцэн, 5Ш гэдэг зорилт дэвшүүлжээ. Нэг талаараа уг нь зөв. Гэхдээ ганцхан жил онцолж тэмцэж байгаа нь бас үндэстэй байж болох болгоомжлол төрүүлж байна.  УИХ дээр Үндсэн Хуулийг өөрчлөхөд 57 санал хэрэгтэй. МАН ЗГ авилгал хулгайтай тэмцэх нэрээр Үндсэн Хуулийг өөрчлөх кноп дарах гишүүдийг нэг нэгээр олж барьцаалан хүчиндэх гээд байгаа юм биш байгаа?! Хэрэв хангалттай тооны хулгай илрээд хангалттай тооны кноп бүрдвэл та бидний Ардчилсан Үндсэн Хуулийг хөмөрч хаях нь барьцаалагдсан УИХ-н хувьд хэдхэн цаг минутын л ажил байх болно. Бүх зүйл болоод өнгөрсний дараа гаслацгаах уу. Эсвэл яг өнөөдрөөс дуу хоолойгоо нэгтгэж Ардчилсан Үндсэн Хуулиа хамгаалцгаах уу. Энэхүү Коминтерний хоёрдугаар Үндсэн Хууль 2024 он гэхэд батлагдвал 2032 оны ардын бослого, 2037 оны их хэлмэгдүүлэлт хуваарийн дагуу давтагдах нь бараг тов тодорхой. Та үр хүүхэддээ ийм бурангуй нийгэм үлдээмээр байна уу. 

Тунгаагтун, Сэрэгтүн, Сэхээрэхтүн! 

Парламентын Бүгд Найрамдах Монгол Улс

Далавчтай шоргоолж ихэсвэл дайн болдог гэж хуучны хөгшдийн хэлдэг үг ортой ажээ. Үнэхээр л далавчтай шоргоолж ч тоймоо алдаж, дайн самуунтай жил ч гараад ирлээ. Хойд хөрш маань угсаа нэгт Украинаа дайлаар мордоод дийлсэн ч юмгүй намалдаглуулаад дэлхийн ад шившиг болж байна. Өмнөд хөрш маань хэдийгээр өөртэйгөө тэнцүү байтугай өөрөөсөө сул цэргийг ч ялж байсан түүхгүй хэрнээ “өөрийнхөнтэйгээ” дайтахаар хэнгэрэг дэлдээд эхэллээ. 

Урд хойд айл маань ингээд дайн самууны зам сонгоод эхлэхлээр тэдний дунд хавчуулагдсан халиуны зулзага мэт бидний Монголчуудад амар байхгүй байх нь мэдээж. Юутай ч хуучин харилцаагаараа үлдэх боломж үгүй болно. 

2-р дайны үед өнөөгийнхтэй харьцуулахад гадаад бодлогын гаргалгаа нь харьцангуй шулуун амар байлаа. Угаасаа тухайн үед дайн өдөөсөн талуудын эсрэг бүх дэлхий зогсож байсан тул Зөвлөлт Орост туслах нь дэлхий нийтийн эрх ашигт нийцэж байсан учраас Монголчуудын зүтгэл Ялтын гэрээн дээр өндрөөр үнэлэгдсэн байдаг юм. 

1945 оны чөлөөлөх дайнаар Өмнөд Монголыг (одоогийн БНХАУ-н хойд нутаг) бүхэлд нь чөлөөлөлөхөд Монгол цэрэг манлайлж Монгол маршал цагаан хэрэм дээр зогсож байсан зүтгэл БНХАУ Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг арга буюу хүлээн зөвшөөрөхөд хүргэж байсан таатай үр дүнг авч ирсэн байдаг юмаа. 

Гэтэл өнөөдөр байдал тэс өөр байна. Хөршүүд маань өөрийн нутаг иргэдээ хамгаалах биш бусдын нутаг орон зайд түрэмгийлэх дайн өөрсдөө өдөөж байгаа нь биднийг маш хүнд байдалд оруулж орхилоо.  Тэд түрэмгийлээд ч зогсохгүй түрэмгийлэлээ дэмжихийг манай улсын удирдагчдад ил далж тулгаж байгаа нь ч мэдэгдэж байна. Хээрийн сургууль нэртэйгээр цэргээ ч оруулж ирж үзэж байна. Хэрэв тэдний түрэмгийлэлийг дэмжвэл Монгол улс дэлхийн дэмжлэгээс салж Ялтын гэрээний заалтаас хасагдан улмаар тусгаар тогтнолоо жинхнээсээ алдахад хүрнэ. Иймээс хөршүүдийн буруу асуудлаар дэлхийн занаанд орохгүй өөр арга сийлэх ёстой. Урьдах соц үеийн удирдагчид шиг жижиг хаанчлалаа хамгаалууулах гэж гадаадын цэргийг нутагтаа байрлуулж байдаг цагийг сэргээж огт болохгүй. Харамсалтай нь олон улсын нөхцөл байдал улам л ээдрээтэй болоод байна. 

Хөршүүд маань, ялангуяа хойд хөрш маань манай төрд байдаг хагас ерөнхийлөгчийн тогтолцооны сиймхийгээр дамжуулан Монголыг маань нэг хүний засаглал руу түлхэж тэр нэг хүнээр дамжуулж өнгөрсөн зууны турш колоничилж хүүхэлдэй улс болгож байсан туршлагаа давтахаар чармайж байгаа нь илт анзаарагдаж байна.   

Хэдийгээр дайн самуунтай жилүүдэд их гүрний хүчинд автаж байсан байвч Монголчууд арга эвийг нь олж Үндсэн Хуулиа шинэчлэх замаар нэг хүний засаглалаа саармагжуулж чадаж байсан байдаг юмаа. 

Хэлэх гэсэн санааныхаа удиртгал болгож жаахан түүх халъя. 

Цагаан хэрэм хөршөөрөө бариулж байсан эртний дайнч Хүннүгийн эцэг хүү Түмэн болон Модун Шунуйгаас хойш Монгол нутгийг эзэгнэн сууж байсан төр улс овог аймгуудын эцэс төгсгөлгүй сөргөлдөөн тэмцлийг төгсгөл болгож нэгтгэн Монголыг хүчирхэгжүүлсэн түүхэн удирдагч бол Тэмүүжин Чингис хаан маань байлаа. Бидний өнөөгийн төсөөлөлөөр бол Чингис хаан хүчтэй ерөнхийлөгчийн засаглал шиг нэг гараар хатуу зангидаж Монголыг босгосон гэх дүр зураг бидний ой санаанд төсөөлөгдөн буудаг. Ийм бодолтой явдаг хүмүүст Монголын Нууц Товчоог тун анхааралтай дахин уншаарай гэж хичээнгүйлэн зөвлөе. 

Нууц Товчоог яг анхааралтай уншвал 13-р зууны Монголын засаглал нь тухайн үед хаана ч байгаагүй парламентын засаглал байсан байдаг юм. Хаантай мөртлөө парламентыын засаглалтай улс орнууд одоо ч олон тивд байж байгаа. 

Их хуралдай бол алтан ургийн вангууд, есөн өрлөг жанжин, хүлэг бааатрууд, шинээр зохион байгуулагдсан 95 мянгатын ноёд,, цэцэд мэргэдийн хамт чуулан улс орны гол шийдвэрийг гаргадаг тал нутгийн парламент байсан юм. Бултаараа хэлэлцвэл буруугүй бүлээн усаар угаавал хиргүй гэж үг зүгээр санаанаасаа зохиосон үг биш нь ойлгомжтой. Бүгдээрээ хамтран ярилцаж марган шүүж байж хамгийн оночтой зөв шийдвэрт хүрч чаддаг байснаас тухайн олон аян дайны цэрэг стратегийн алхамууд нь амжилттай бол өөрөөсөө олон арав зуу дахин их цэрэг армиудыг ялан дийлж байсан нь дамжиггүй. Нууц товчоонд гаргаж буй шийдвэр бүр нь хамтын шийдвэр байгааг олж уншаад би л лав ихэд гайхан биширсэн. Та ч үүнийг бас анзаарах байх. 

Чухамхүү тал нутгийн цэргийн ардчилал л Өгөөдэй хааны орыг залгах их хааныг тодруулах чуулганд яарсан Батхаан нэгэнт эзлээд байсан зүүн европын талыг орхин нутаг буцсан түүхтэй юм шд. Өөрөөр хэлбэл Монголын цэргийн ардчилал нь Европыг нэг удаа аварч байжээ.

Үүнээс хойш Монголын цэргийн ардчилалыг бага багаар бөхөөсөөр, ноёдыг чуулган дээр нь хорлож хороосоор эртний Монгол парламентын олуул хэлэцэн шийддэг жаягаасаа ухарч дан ганц хаанд эрх мэдэл шилжих болсноор Монгол уруудан доройтож эхэлсэн байдаг. Хаан хэдийгээр тэнгэр язгуурт нэгэн боловч хүн л тул улс орны бүх асуудлыг нэгэн биеээр оновчтой зөв шийдэх ямар ч боломжгүй нь тов тодорхой билээ.  Чуулганаар хаанаа тодруулдаг, асуудлаа хэлэлцэн шийддэг замыг завхруулсны үр дагавараар өөрийгөө хаанд тодруулдаг өрсөлдөөн үүсэн ширүүссээр Монголын бага хаадуудын үе эхэлсэн байдаг. Улмаар чуулган ч үгүй, хаан ч үгүй болж харийн эрхшээлд эрх мэдлээ алдан Манжийн хавсрага 220 жил, Зөвлөлтийн хавсрага 70 жил явцгаан харийн гүрнээр улсаа мэдүүлсэн 300 шахам жилийн гашууун зовлонг ард нийтээрээ туулснаа бид мартах учиргүй. 

20-р зуун бол Монголчуудын хувьд хувь заяагаа удаан зовсны эцэст гартаа эргүүлэн авсан түүхэн зуун байлаа. 1911 оны 12-р сарын 29-д Монгол улсыг Манжийн эрхшээлээс салган сэргээн мандуулсан хувьсгалыг 1915 онд гурван улсын Хиагтын гэрээгээр доош хийж, улмаар 1919 онд 1912 оны 1 сарын 1-нд Манжаас тусгаарласан Хятадын БНУ-н ардын намын цэргүүд (гамин)  орж ирж үгүй хийснээр 1921 оны хувьсгал гарч Богд Хаанаа ширээнд нь эгүүлэн залж байсан байдаг. Үндэсний энэ хувьсгалыг Оросын Коминтернийхэн ашиглаж аль дэвшилтэд үзэлтэй удирдагчид болох Бодоо, Данзан, Сүхбаатар нарыг хороосоор Богд хаан жанч халсны дараа улсыг маань Бүгд Найрамдах Улс болгох заавар өгч оросыг дагасан Үндсэн Хууль бичиж өгөөд батлуулсан байдаг юм. Үүнийг эсэргүүцсэн Ерөнхий Сайд Данзан нарыг Шар Хадны аманд буудан хороожээ. Гэвч сэргэж ядаж байсан Монголыг хавчин гадуурхаж байсан Баатар цагаан хаан гэр бүлээрээ хувьсгалчиддаа хороогдож, Гамингийн засгийн газар Полонез иргэдийн уугуул нутаг Тайвань арал руу дутаан гарсан билээ. 

Үүний дараа Орост гаарсан нэг хүний дарангуйлалаар цусан зам татуулсан хядлага эхэлж Монголын тухай үеийн хүн амын 20 хувийг устгаад байтал баруун зүгт дэлхийн дайн эхэлж  орос сургагч нар нутаг буцсанаар Монголчуудын нуруу амарч байсан. Гэлээ ч дайн бол дайн л байлаа. Дайны үед засаглалын зарчмаа шинэчлээд Монголчууд цааш алхсан. 

1924 оны Үндсэн Хуулийг 1940 онд шинэчлэн батлахдаа улс орноо нэг хүний захиргаанаас салгах нэмэлт өөрчлөлтийг оруулахыг чармайсан байдаг. 1937-38 оны их хядлага үүнд нөлөөлсөн байх.  Дайны үед ганц толгойгоор шийдээд буруудвал маш хэцүү үр дагавартайг манай удирдагчид зөнгөөрөө мэдэрч энэ өөрчлөлтийг хийсэн нь дамжиггүй.  1940 оны Үндсэн хуульд орсон гол нэмэлт нь МАХН бол төрийн эрх барих этгээд болохыг хуульчлан заасан явдал байлаа. Өөрөөр хэлбэл төрийн эрхийг нэг хүнээс салгаж олон хүнээс бүрдсэн субьектэд өгөхийг хуульчилжээ. Үүгээрээ хуучны цэргийн ардчилалаа сэргээх оролдого хийж, хүнд хэцүү цаг үед оновчтой шийдвэрт хүрч байх гэсэн эрмэлзлэл байсан гэж үзэж болохоор байна. Энэ нь ч дайны хүнд жилүүдэд үр дүнгээ өгч эдийн засаг нийгмийн шийдвэрүүд оновчтой гардаг болж олон улсын харилцаанд тууштай тулхтай гэх имиж бүрдэхэд ихээхэн нөлөөлсөн. 1944 онд АНУ-н Дэд Ерөнхийлөгч Хенри Валлас Монгол айлчлан үнэхээр ард олноороо хэлэлцэн шийдвэр гаргадаг ардчилсан засаглалын элементүүдийг  олж харснаар Монголыг хөршүүдээсээ ялгаатай тусгаар улс болохыг дэлхийн их гүрнүүдэд ойлгуулахад ихээхэн хэрэг болсон байдаг.   

1960 оны Үндэн Хуульд мөн л хүйтэн дайны оргил үед батлагдаж байжээ. Энэ Үндсэн Хуулиар төрийн эрх мэдэл Ардын Их Хуралд шилжихийг хуульчилсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл Цэдэнбалд ч биш, намд ч биш. Парламентын засаглалын нэлээн гүнзгий агуулгатай Үндсэн Хууль маань Монголыг НҮБ-н гишүүнчлэлд элсэхэд хамгийн их хэрэг болсон. 

1990 оны ардчилсан хувьсгал 1911 онд эхэлж 1921 онд ялалтаа улаан Орост булаалгасан үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний ялалтыг гүйцээн баталгаажуулсан юм. 1992 оны Үндсэн Хууль дэлхийн геополитикийн их чичиргээний тоосон дунд бичигдэж батлагдсан бөгөөд энэ Үндсэн Хуулиар Монгол Улс жинхэнэ утгаараа дэлхийн улс болгох эхлэлийг тавьсан билээ.  Гэвч энд бас алдаа гарч хагас ерөнхийлөгчийн, хагас парламентын холимог засаглалыг сонгож орхисон нь 1998 оноос эхэлсэн засаглалын хямралын гол шалтгаан болж 1998 онд Багабандийн зөвшилцөх хоригоор олж авсан эрх мэдэл дараа дараагийн ерөнхийлөгчдийг өмнөхөөсөө илүү хүчирхэг, шунаг, зэрлэг балмад болгосоор өнөөг хүрчээ. Саяханаас ерөнхийлөгч байсан зарим этгээд ил цагаан Монголыг 70 жил колоничилж байсан Оросын талд дуугарах болов. Өөрөөр хэлбэл нэг удирдагчаар дамжуулан Монголчуудыг яргалж байсан 1924-1938 оны үе рүүгээ буцах эрмэлзлэл нь ил тод харагдаад эхэллээ. Ийм үе сэргэвэл юуны түрүүнд Монгол Улсын Ерөнхий Сайдууд хэлмэгдэн хороогдож үгүйдээ л хоригддог. Бодоо, Данзан, Гэндэн, Амар, Чойбалсан, Цэдэнбал гээд орост амь тавьсан удирдагчдын халааг Энхбаяр, Энхсайхан, Баяр, Эрдэнэбат нар залган хоригдож байсныг бид мартах учиргүй. Тэд ямар ч хэргээр буруудсан бай ямар нэгэн үйлдлээрээ Оросын эрх ашигт харшилсан удирдагчид байлаа.  Иймээс оросын явуулгаар хилсээр шийтгүүлдэг нь уламжлал болжээ. 

Өнөөдөр дэлхийн том дайн мөргөлдөөн ойрхон байна. Ингэж ярих нь хэтрүүлэг сүржигнэл ч биш болоод ирлээ. Яг энэ үед бид харийн гүрэнд амархан чихдүүлэх ганц удирдагч дагавал Халимаг, Тува, Өмнөд Монгол шиг буруу эргүүлэгт татагдан орж баларцгаана. Олуулаа шийдэх, олуулаа хэлэлцэх нь Монголыг түүхийн нугачаанд бүрэн шахуу өнөөг хүртэл чирж ирсэн гол шалтгаан нь байсан байдаг юм.

Иймээс Үндсэн Хуулиа одоо бүрэн шинэчилж Парламентын БНУ болж байгаагаа ил тод хуульчилъя. Ерөнхийлөгчийг Английн Хатан Хаан, Японы Эзэн Хаан шиг эв нэгдлийн билэгдэл, үндэсний үнэт эрдэнэс шиг хэмжээнд нь ёслолын фигур болгон үлдээе. Төрийн эрх мэдлээ Парламентдаа хувааж саармагжуулалгүйгээр бүрэн атгуулъя. Ингэвэл илүү дэмий эрх мэдлээсээ салсан ерөнхийлөгчид ч улам таатаай байх болно. Түүгээр дамжуулан улс орны маань дотоод хэрэгт оролцох гэсэн гадны шахаа алга болж амар тайван амьдрал тэр хүнд ирнэ. Ерөнхий сайд маань улс орныхоо гадаад бодлогыг зангидан авч явдаг Их Британи, Японы ЕС шиг болж чадваржина. Үнэхээр буруу яриад эхэлбэл Парлиамент түүнийг дор нь солих ч боломж бий.  

Уг нь УИХ-д хүн цөөдөөгүй, харин хууль батлах шийдвэр гаргахад оролцдог мэдлэг боловсролтой хүн л цөөдөөд байна. Тийм эрдэмтэй чадварлаг хүмүүс олноор орж ирэх боломж 76 гишүүнтэй үед боломжгүй.  Иймээс дор хаяж 60 хүн шийдвэр гаргахад байлцууулахыг тулд хүссэн ч эс хүссэн ч 120 орчим гишүүн шаардлагатай болно. Нөгөөтэйгээгүүр Засгийн Газарт ард түмнээс мандат аваагүй тохиолдлын хий эргэсэн нөхдийг орууулахгүйн тулд ЗГ бүхэлдээ ард түмний мандаттай парламентын гишүүдээс бүрддэг болгох ёстой.  Парламентын засаглалтай улсад байдаг гол зарчим бол ЗГ гишүүн нь Парламентын гишүүн байх явдал юм. 

Манайх шиг жижиг улс бусад төстэй орнуудын туршлагыг шууд авчихъя л даа. Шинэ Зеланд гээд хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал давамгайлсан эдийн засагтай манайх шиг цөөн хүн амтай алсын улс бий. Тэр улс нэг танхимтай 120 гишүүнтэй парламэнттай бөгөөд үүний 71 нь тойргоос мажоритар зарчмаар, 49 нь проофрционал зарчмаар сонгогдон төрөө барьцгаадаг. ЗГ нь олон яамтай ч нэг сайд хэд хэдэн яам толгойлдог (манайд дэд бүтцийн салбарыг нэг сайд удирдаж бсан туршлага бий шиг) тул сайд гишүүдийн эзлэх хувийн жин парламентын шийдвэрт нөлөөлөх нөлөөлөл бага. 

Миний бодлоор нийслэл бүх Монголын төлөөлөл тул нийслэлд пропорциональ сонгууль явуулаад орон нутагт нутаг дэвсгэрийн төлөөлөл болгон мажоритар сонгууль хийвэл тохиромжтой харагдаад байдаг. Асар уудам нутагтай аймагт богино хугацаанд сонгуульдах нь бараг боломжгүй шүү дээ. Иймд хөдөөний тойргуудыг жижигрүүлж нэг аймагт 3-5 мандаттай олон жижиг тойрог үүсгэвэл сонгуулийн зардал мэдэгдэхүйц хямдарч олон намын төлөөлөл орж ирэх боломж  үүснэ. Дэлхийн байдал ээдрээтэй үед нэг нам дангаараа үнэмлэхүй олонхи байх нь тэр ялсан намынханд ч хүсмээр зүйл биш. Хэрэв буруудвал тэр нам Монголын түүхээс үүрд арчигдталаа жигшигдэх аюул бий. Иймд эрх мэдлийг аль болох жижиглэн тарааж олон өөр бодолтой иргэдийн оролцоог төрд оруулах нь чухал байна.

Үндсэн Хуулиа өөрчлөх тухай биш цоо шинэ Үндсэн Хууль батлах тухай нухацтай болдохгүй бол одооны Үндсэн Хууль маань бургилж байгаа дэлхийн давалгаанд Монголын хөлөг онгоцыг хөмрүүлчих илүү ачаа  тээсэн хэвээрээ байна шүү!

Үндсэн Хуулийг аль талаас нь яаж шинэчлэвэл зохимжтой тухай санааг үүний өмнөх Үндсэн Хуулийн Нууц нийтлэлээс дэлгэрүүлж уншаарай

ҮНДСЭН ХУУЛИЙН НУУЦ

Өнөөдөр шинэ Үндсэн Хуулийн 30 жилийн ой болж байна. Энэ хооронд энэ Үндсэн Хуулиасаа болсон хямрал манай төрд тасарсангүй. Гэхдээ Үндсэн Хууль баталсан олон депутат тийм муу Үндсэн Хууль баталчихсан юм уу гээд харахаар огт тийм биш байх юм. Тэд үнэхээр дэлхийн ардчилсан эрх зүйг бүрэн шүүрдэн шигшиж шигтгээ даймондуудаас нь олж авчирч чадсан байх юм. Харин манай хуулийн мэргэжилтнүүд Үндсэн Хуульд суулгаж өгсөн энэ далд санаа илэрхийлэлүүдийг буруугаар ойлгон буруугаар тайлбарлаж явсаар ихэнх хямралаа хүчээр өөрсдөө үүсгэсэн дүр зураг харагдаж байна. 

Хууль зүйн шинжлэх ухаанд implied law (implied right, implied duty) буюу шууд заагаагүй ч цаана нь байх утга санаа далд давхар агуулгаар илэрхийлэгдсэн хууль гэх ойлголт байдаг. Манай хуулийн шинжлэх ухаанд ч бас ийм зарчим байгаа байх гэж итгэж байна. Товчхондоо энэ агуулгаар илэрхийлэх зарчим нь хуульд үгчлэн бичигдээгүй санааг эрүүл оюун ухааны логикоор байгаа хуулийн цаад зорилго учир шалтгааныг ухан гаргах замаар нээж илрүүлэн үгээр бичигдсэн хуулийн адил хууль хэмээн мөрддөн хэрэглэх тийм зарчим юм. 

Жишээ нь миний хууль суралцсан Австрали улсын Үндсэн хуулийн эрх зүйлд implied right буюу агуулгаар далд илэрхийлсэн эрхүүдийн дотор үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх гээд байж байдаг. Үг хэлэх хэвлэн нийтлэх эрхийн тухай Үндсэн хуулийнх нь  хаана ч үгчлэн зааж дурьдаагүй боловч ийм эрхийг үндсэн хуулийн эрх гэж тэд үздэг юм билээ. Яагаад гэдэг нь их сонирхолтой. Тэдний үндсэн хуульд нь төрөө шууд сонгох эртэй гэсэн заалт бий. Ийм заалт манай үндсэн хуульд ч яг үг үсгээрээ байж байгаа. Иргэн хүн төрөө шууд сонгох заалт нь төрөө сонгохын тулд мэдээлэлтэй байх ёстой. Сонголтыг зөвхөн мэдээлэлтэй хүн хийдэг гэдэг эрүүлээр ухан ойлгож болохуйц зүйл рүү хөтөлдөг. Өөрөөр хэлбэл иргэд төрдөө сонгох гэж байгаа буюу сонгосон этгээдүүдийн тухай мэдээлэлтэй байх эрхтэй гэдэг санаа эндээс урган гарч байдаг. Ингээд энэ эрхийг implied right буюу бичигдээгүй ч далдуур агуулгаар илэрхийлэгдсэн хууль хэмээн хүлээн зөвшөөрч даган мөрддөг байна. Өөрөөр хэлбэл хэвлэлийн эрх чөлөө, үг хэлэх эрх чөлөөний цаад суурь нь төрөө чөлөөтэй шууд сонгох эрх юм. Хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдана гэдэг нь төрөө байгуулах эрхэнд халдсан төрийн эсрэг гэмт үйлдэл гэсэн үг. Нэгэнт Үндсэн хуульд энэ эрх орсон л бол үүнийг өөр ямар ч хууль буюу шийдвэрээр цуцлах, хүчингүй болгох, хэрэгсэхгүй байх ёсгүй гэдэг зарчим тэнд бий.

Монгол Улсын Үндсэн Хуульд энэ мэт үгээр заагаагүй ч далд санаагаар илэрхийлсэн хэд хэдэн зүйл байгааг та нартай хуваалцаж үндсэн хуулийн хямралт байдлаас эвтэйхэн зайлсхийх боломж нөөцүүд байгааг би анзаарснаа хэлэх гэсэн юм. 

1. Үндсэн хуульд Засгийн газрын гишүүн УИХ гишүүн байж болохыг хуульчилсан тухайд 

Энэ асуудал бол шинэ үндсэн хуулийн анхны хямрал буюу иргэн Ламжавын өдөөсөн хямралын гол маргаан нь байсан юм. Парламентын тогтолцоотой бусад бүх улсад Засгийн газрын гишүүд нь заавал ч үгүй парламентын гишүүн байх зарчимтай. Гол санаа нь төрийн эрхийг ард түмнээс мандат аваагүй хэн ч барилцах ёсгүй гэдэг зарчим юм. Гэтэл иргэн Ламжав гэдэг хүн Монголын төрд ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсын засгийн газрын зарчмыг тулгаж үүнийг нь хуйвалдааны орчинд Цэц хүлээн авснаар төрийн анхны хямрал үүссэн байдаг. Гэтэл тухайн үеийн хүчинтэй байсан үндсэн хуульд Монголчууд төрийн эрхээ төлөөлөлийнхөө байгууллагаар дамжуулан барина гээд цагаан дээр хараар заачихсан байсан билээ. 

Цэц тухайн үед ийн шийдсэнээр засгийн эрхийг сонгуулийн аргаар авахад ямар ч оролцоо нэмэр болоогүй, хэн нэгэн том улс төрч, хэн нэгэн фракцын толгойлогчдын хармааны хүмүүст төрийн эрх барилцах боломж олгочихсон. 

Сайд хүн төрийн эрх барилцдаг барилцдаггүй тухай маргаан хийхгүй байсан нь дээр биз. Тэд бол салбарууд дахь төрийн бодлогыг тодорхойлж, хэрэгжүүлдэгчид учир төрийн эрх баригчид мөн. 

Тухайн үед байсан УИХ гишүүн ажил үүрэгт нь хамаарахгүй өөр ажил албан тушаал хавсарч болохгүй гэсэн заалтыг ҮХЦ ойлгоогүй буюу ойлгохыг хүсээгүйгээс хямрал үүссэн.  Яг үнэндээ бол УИХ гишүүн нь төрийн эрхийг Үндсэн хуульд заасан тайван замаар сонгуулийн аргаар авч барих ёстой субъект нь юм. Харин төр барилцахад хамаагүй ажлууд буюу спортын холбооны тэргүүн гэх зэргийн ажлыг хийж болохгүй гэсэн санаа л тэнд бий. 

Өөрөөр хэлбэл тэр 500 гаруй депутат төрийн дээд удирдлагад ард түмний мандатгүй хэн ч орж болохгүйг бичээд үлдээчихсэн байсан. 

Иймээс УИХ гишүүн ЗГ гишүүн байж болох эсэх асуудал бол Үндсэн Хуульд эхнээсээ л нэг мөр болно, тэр ч байтугай тийм байх ёстой гээд шийдчихсэн асуудал байсан бөгөөд УИХ гишүүн байж болох сайдын тоо ч хязгаартай байх ёсгүй гэсэн implied санаад энд суусан байдаг. Харин хэт олон яамдыг нэг нэгээрээ толгойлсон хэт олон гишүүн сайд бий болно гэдэг болгоомжлолыг мөн л парламентын засаглалтай улсуудыг жишгээр шийдэж болох ювм шиг санагддаг.  Англи, Австрали, Шинэ Зеланд гээд олон оронд нэг сайд хэд хэдэн салбарыг хариуцан ажиллаж болдог. Ийм жишээ 1992-2004 онуудад манайд ч байсан. Дэд бүтцийн бүх салбарыг нэг сайд удирдаад цахилгаан эрчим хүчний асуудал, мянганы зам, агаарын навигац нисэх буудлын өргөтгөл шинэчлэл, хот байгуулалт, дулаан хангамж гээд бодлогоор нь зангидаад мэргэжлийн хүмүүст итгэл хүлээлгээд явдаг байсан түүх бий. Тийм гишүүн сайдуудын нэг нь С.Зориг агсан байлаа. Энэ уламжлалаа сэргээж нэг гишүүн сайд дор хаяж 2 яам толгойлж мэргэжлийн дэд сайд, мэргэжлийн төрийн албаныханд ажлаа өөрсдөө хийх орон зай гаргавал энэ улсад бүүр ч тустай. 

2. Сонгуулийн холимог тогтолцоог Үндсэн Хуульд хуульчилсан тухайд

Монгол Улсын шинэ Үндсэн Хуульд анхнаас нь л холимог тогтолцоог хуульчилсан байдаг боловч хэрэгжүүлсэн эхний өдрөөсөө л үүнийг биелүүлээгүй явж ирснээр төрийн хямрал нүүрлэж, улс төрийн хүчний савалгаа эрүүл бус харьцаанд хүртэл удаа дараа давтагдаж ирсэн байдаг. Монгол улс эрүүл харьцаатай парламенттай үедээ, цөөнхийн үг хүчтэй сонсогддог, шийдвэрт нөлөөлдөг байх үедээ л хөгжлийн түүхэн алхамуудаа хийж чадсан байдаг юм. 

Үндсэн Хуульд УИХ-н сонгуулийн холимог тогтолцоотой байна гэж үгчлэн бичээгүй ч хэд хэдэн заалтаар заавал холимог байх тухай impliedly буюу далд санааг агуулан хуульчилсан байдаг юм байна. 

25 нас хүрсэн Монгол Улсын иргэн УИХ-д сонгогдож болох заалт, мөн УИХ-д хамгийн олон суудалтай намаас Ерөнхий Сайдыг томилох, мөн УИХ-д суудалтай нам Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх заалтууд нь яг чухамдаа УИХ сонгуулийн холимог тогтолцоог далд санаагаар хуульчилсан заалтууд юм. 

Иргэд 25 нас хүрмэгцээ сонгогдох эрхтэй байх нь сонгуулийн мажоритар тогтолцооны хувилбар заавал байх ёстойг, өөрөөр хэлбэл аль нэг нам эвсэлд нийлээгүй хэн ч сонгуульд нэр дэвшиж сонгогдох механизм заавал байх ёстой хуульчилсан заалт бол энэ билээ.  Нөгөөтэйгүүр хэрэв 76 тойрогт 76 бие даагч ялчихвал юу болох вэ гэдэг асуудал онолын хувьд нээлттэй үлдчихнэ. Ялангуяа улс төрийн намуудын нэр хүнд асар ихээр унаж байгаа өнөө үед энэ бол онолын байтугай практик боломжтой төрийн хямрал дуудах аюул юм. Хэрэв ийм зүйл болвол Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх субъектгүй болж Монгол төр бүрэн дампуурна. Үндсэн Хуулийн маань авторууд дээрхи заалтуудаар нам гэгч субъект нь УИХ-д заавал орж чаддаг механизмтай байх ёстой гэж далд санааг шингээн хуульчилсан байна. Нам баталгаатай парламентдаа ордог ганц л арга бий нь процорционал тогтолцоо юм. Өөрөөр хэлбэл намын төлөөлөлийг УИХ-д баталгаатай оруулж өгдөг пропорционал тогтолцоог бас аль 1992 онд хуульчилчихсан байдаг юм байна. 

Холимог тогтолцооны хууль нь Үндсэн Хуульд нэгэнт байгаа түл Сонгуулийн Хуулиа түүнд нийцүүлэх л үлдсэн байна. 

ҮХЦ олон удаа мажоритар тогтолцоог дэмжин шийдвэр гаргахдаа иргэдийн шууд сонгох эрхийг дурьдан шийдвэр гаргасан байдаг. Гэтэл ардчилсан улс орнуудын үндсэн хуулийн эрх зүйд шууд сонгоно гэдэг нь сонгуулийн хуудсан дээр өөрийн сонголтоо тэмдэглэхдээ завсрын этгээд ашиглахгүй байх тухай л ойлголт байдаг. Мажоритар, процорционал аль ч сонголтын үед шууд сонгох энэ зарчим хөндөгдөхгүй. 

Тэгээд ч УИХ гишүүн нь бүх ард түмний төлөөлөл байна гэдэг заалт байгаа нь процорционал тогтолцооны элемент заавал байх ёстойг харуулаад байгаа юм.  

Иймээс сонгуулийн тогтолцоогоо Үндсэн Хуульдаа буцаан нийцүүлэх ёстой гэж болдож байна. 

3. Үндсэн Хуульд хибрид эрх зүйн тогтолцоог хуульчилсан тухайд. 

Үндсэн Хуульд ийм хоёр заалт бий. Шүүх нь хууль дагана, мөн Хууль шүүхийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй гэж.

Шүүх хуулийн дагана гэдгийг манайхан зөвхөн УИХ-н баталсан эрх зүйн актуудын хүрээнд явцуурч ойлгох нь бий. Гэтэл өргөн утгаар нь авч үзвэл хууль гэдэг нь замын гэрлэн дохионоос өгсүүлээд шүүхийн өөрийнх нь гаргасан заавал биелэх шинж чанартай шийдвэрүүд хүртэл бүх эрх зүйн акт багтаж байдаг. Өөрөөр хэлбэл шүүх өөрийн шийдвэрийг ч бас хууль хэмээн дагах ёстой. 

Шүүх хуулийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй байх заалт бол маш хүчирхэг заалт юм. Энэ заалт нь шууд утгаараа шүүхийн аливаа шийвэрт өмнөх буюу дээд шатны шүүхийн ижил буюу төсөөтэй шийдвэрүүдийг дагана гэсэн л санаа юм. Өөрөөр хэлбэл эх газрын эрх зүйтэй (civil law буюу military биш гэсэн санаа) хэрнээ түгээмэл эрх зүйн (common law) шүүхийн өмнөх шийдвэрээ дагадаг шинэ маягийн тогтолцоо буюу хибрид хэмээн нэрлэгддэг тогтолцоог далд агуулгаар хуульчилсан байх юм. 

Хэрэв Б. Чимид гуай олон удаа ярьдаг байсан сайн хууль гэж байгалийн хуулийг дагуулж хийсэн хуулийг хэлдэг гэсэн санаагаа Үндсэн Хуульд далдуур боловч тусгаж өгсөн бол шүүхийн шийдвэрт эрүүлээр тунгаагч буюу reasonable хүний гаргах байсан шийдвэрүүдийг хуульчлан хэрэглэх боломжтой болох байлаа. Герман зэрэг эх газрын эрх зүйтэй оронд энэ асуудлыг scholarly writings буюу хууль зүйн шинжлэх ухааны судалгааны үр дүнг шүүхийн шийдвэртээ дагадаг байдлаар зохицуулан оруулсан байдаг юм. 

Шударга ёс гэж хууль дүрэм бүх хүнд адилхан тэгш үйлчлэхийг л хэлдэг. Гэтэл шүүх нь өмнөх шийдвэрээ дагадаггүй тогтолцоонд шүүгдэгчийн хувь заяа шүүгчийн үзэмж, шүүгчид нөлөөлөгчийн атганд бүрэн шилждэг.  Эндээс хэлмэгдүүлэлт, хонгил үүсдэг. 

Тэхлээр УИХ Үндсэн Хуулийн энэ агуулагдсан далд зарчмыг ил болгож шүүх пресидент дагадаг тогтолцоо руу оруулах байдлаар Шүүхийн хуулийг шинэчлэх ёстой. Зөвхөн шүүх нь өмнөх жишгээ дагадаг болж байж л шүүхийн авилгал бүрэн устаж шударга ёс боломжтой болно. 

4. Орон нутгийн сонгуульд нам оролцохыг Үндсэн Хуулиар хориглосон тухай. 

Үндсэн хуульд намын оролцож болох засаглалын түвшинг УИХ, ЗГ гэж хоёргүйгээр шууд зааж өгсөн байдаг. Энэ нь намын бүлгийг хуульчилсан заалт, Ерөнхий сайдыг томилох заалтаар илэрхийлэгддэг. Өөр хаана ч намын тухай дурьдаагүй. Шүүх эрх мэдэлд ч , Орон нутгийн удирдлагын зарчим заасан бүлэгт ч намын тухай үг үсэг байхгүй байгаа нь нам тэнд байх ёсгүйг агуулгаар хэлсэн зүйл юм. Орон нутгийн удирдлагыг Үндсэн Хуульд хуульчлахдаа тухай нутаг дэвсгэрт байнга амьдран суудаг иргэдийн хурлын тухай дурьдсан байдаг. Өөрөөр хэлбэд Зайсангийн амнаас Толгойтыг удирдахгүй шүү нөхдөө гэжээ. Гэтэл үүнийг хөсөр нулиман иргэдийн хуралд намын бүлгүүд үүсгэн, намын томилгоогоор орон нутгийн удирдлагыг шийддэг болсоноос олон намын зүтгэлтэн аж ахуйн ажилд гаргасан алдааныхаа улмаас хоригдон шүүгдэхдээ тулаад байна. Иймд энэ алдаагаа орон нутгийн удирдлага, сонгуулийн зарчим дээрээ засаж намуудыг орон нутгийн удирдлагаас бүрэн тусгаарлаж Үндсэн Хуульдаа нийцүүлэх ёстой харагддаг. 

Үндсэн хуульд хийх косметик засварын хэрэгцээ.  

Үндсэн Хуулийн агуулагдсан санаануудыг бүрэн нээн илрүүллээ ч үнэхээр дутагдаж байгаа зарим зүйлийг нэмэх, өөрчлөх шаардлага байсаар байна гэж харж байна. Өөрөөр хэлбэр Үндсэн Хуульд далд агуулгаар илэрхийлээгүй ч үнэхээр нэмчихмээр засчихмаар хэд хэдэн ил заасан заалт байдаг. Тухайлбал Шүүхийн томилгоо, прокурорын статус, ҮХЦ-н шалгуур, УИХ гишүүдийн тоо, Дээд Шүүхийн гишүүдийн тоо зэрэг юм. 

1. Шүүхийн томилгоо 

Монголд Шүүхийг Ерөнхийлөгч томилоод, Ерөнхийлөгч буулгадаг байдлаар олон жил явжээ. Энэ нь яваандаа шүүхийг ерөнхийлөгчийн ташуур болох байдал руу хүргэсэн. Ерөнхийлөгчөөс өөр шүүхэд хэн ч хяналт тавихгүй. Энэ алдааг засахаар УИХ арга буюу шүүхийн ёс зүй, сахилгын хяналтын бүтэц бий болгосон ч тэр нь ажиллах эсэх нь бүрхэг байна. 

Эрх мэдлийн хуваарилалт (separation of power), харилцан хяналт тэнцлийн  (check and balance) зарчим Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсад ч, Парламентын засаглалтай улсад ч дараахь байдлаар ажилладаг. Шүүхийг гүйцэтгэх засаглалаас санал болгон Төрийн тэргүүн томиолдог. АНУ-д бол Ерөнхийлөгч санал болгосоныг Сенат зөвшөөрвөл шүүгчийг томилдог. Харин Парламентын системтэй орнуудад Ерөнхий сайд нь санал болгоод  Төрийн тэргүүн нь томилж ёсчилдог. Тийм төрийн тэргүүд зөвхөн ёсчлолын эрх мэдэл бий. Энд нэг асуудал үүсдэг. Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн мөн үү. Үндсэн Хуульд зааснаар түүнийг төрийн тэргүүн гэсэн байна. Тэхлээр түүний роль бол Австралийн хувьд Английн Хатан Хаан, түүний төлөөлөл амбан захирагчийн дүр юм. 

Шүүгчийг огцруулахдаа аль ч улсад нь парламент буюу ард түмний төлөөлөл хуралдаж огцруулдаг. Өөрөөр хэлбэл шүүхийг гүйцэтгэх засаглал томилж, хууль тогтоох засаглал огцруулдаг. Тэдний завсарт ямар ч ШЕЗ, Шүүхийн сахилгын хороо байхгүй. Байх ч шаардлагагүй.  Хууль мөрдүүлэгч Шүүхийн шүүх бол хууль тогтоогч Парламент өөрөө юм. Шүүхдээ барьцаалагдахгүй сөрсөн базаанд орохгүй байх тооны парламентын гишүүнтэй байх нь бас чухал. 

Харин шүүх нь гүйцэтгэх засаглалын хууль хэрхэн мөрдөж ажиллаж байгааг авч хэлэлцэн шийдэх эрхтэй байдаг. Гэхдээ үүнд ЗГ-н гаргасан улс төрийн шийдвэрүүд орохгүй. Хэрэв шүүх улс төрийн шийдвэрийг хэрэлцэн шийдээд зөв буруу болсон гэх шийдвэр гаргаад эхэлбэл бүх эрх мэдэл шүүхийн гарт орно. 

Шүүх хууль тогтоох засаглалыг Үндсэн Хуульд нийцэж байгаа талаар нь хянаж байдаг. Үүнийг олон оронд Дээд Шүүх нь хийдэг бол нэлээн хэдэн оронд Үндсэн хуулийн тусгай шүүх байгуулж хийдэг. Манайд бол ҮХЦ энэ шүүх нь юм.  

Миний хэлэх гэсэн санаа бол Шүүгчийн томилгооны болон импийч хийх сонгодог зарчмыг Үндсэн хууль зориуд тодотгон суулгаж өгөх ёстой гэж бодож байна. 

2. Прокурорын статус

Хувь этгээдийн эрх, ашиг сонирхлыг хувь этгээд хөндөн муу буруу зүйл хийхийг хууль зүйн шинжлэх ухаанд private wrong буюу хувь этгээдийн эсрэг хийж байгааа гэм хор гэж авч үздэг. Ийм асуудлыг хувийн эрх зүйн хүрээнд гэм хорын хохирол нөхөн төлбөрийн маргаанаар өөр өөрийн өмгөөлөгчдөөр дамжуулан шүүхдэж шийдвэрлээд цааш явдаг. Иргэний хэрэгт хэнийг ч шийтгэдэггүй, харин хохирсон талд учирсан хохирлыг хохироггчоос гаргуулдан барагдуулдаг зарчимтай. 

Харин хувь хүний болон хэн нэгний эсрэг хийсэн үйлдлийг нийгэм хүлээн зөвшөөрөхгүй, тэр үйлдэл нь нийгмийн тогтсон хэв заншилд таарахгүй байна гэж үзвэл үүнийг public wrong буюу гэмт хэрэг гэж үздэг ба ийм хэрэг хийсэн этгээдийг шийтгэдэг. Шийтгэлийн гол зорилго нь ийм хэрэг дахин гаргахгүй байхыг олон нийтэд анхааруулах байдаг юм. Эрүүгийн хэргийн шүүх хуралд шүүгдэгчийн өмгөөлөгчөөс гадна, олон нийтийн өмгөөлөгч оролцдог. Гэмт хэргийн хохирогч эрүүгийн хэрэгт гэрчийн үүрэгтэй л оролцох бөгөөд өөрт нь учирсан хохиролын нэхэмжлэлийг иргэний шүүхэд тусад нь гаргаж шийдүүлдэг. 

Хууль зүйн шинжлэх ухаанд заадгаар бол Прокурор нь ганцхан л үүрэгтэй.  Тэр нь эрүүгийн хэргийн шүүх хуралд олон нийтийн өмгөөлөгч хийх, нийгмийн тогтсон хэм хэмжээг хамгаалах байдаг. 

Америкт энэ албан тушаалтны Attorney General буюу Ерөнхий Өмгөөлөгч гэх ба түүний ажилтнууд шүүх хуралд тус муж улс буюу Attorney General-ыгаа төлөөлөн оролцдог. AG Hong Kong v Reid гэх алдартай авилгалын хэргийг та нар олж үзээрэй. 

Америкт Attorney General нь хууль зүйн яамыг нь толгойлдог бөгөөд Холбооны улсын зүгээс, эсвэл мужийн AG-үүд нь муж улсынхаа зүгээс шүүхэд нийтийн эрх ашгийн өмгөөлөн хамгаалахаар оролцдог. 

Парламентын засаглалтай Австралид жишээ нь Ерөнхий Прокурорыг нь DPP (Director of Public Prosecution) буюу нийтийн прокурорын газрын захирал гэж ярьдаг. Тэд шүүх хуралд төрийг төлөөлж орох ба ихэвчлэн хатан хааны өмнөөс, муж улсынхаа өмнөөс шүүгдэгчийн өмгөөлөгчтэй тулж шүүгчид өөрийн гаргаж тавьж буй хэргийн хувилбар үнэн гэж нотлохыг хичээдэг.   R v Secretary буюу R=Regina (төр) гэх зэргээр шүүгдэгч талуудын төрийн төлөөлөлийг тэмдэглэсэн хэргүүдээс харж болно. 

Монголын прокурор нь Шүүхийнхээ үргэлжлэл байдлаар үндсэн хуулийн нэг бүлэгт багтаж хуульчлагдсан байх юм. Энэ нь шүүхэд яг ижил статус эрхтэй оролцохшүүгдэгчийн өмгөөлөлийн талыг илдэт доошлуулсан заалт болсон байдаг. Үүнийг Үндсэн хуулиас авч органик хуулиар нь зөв зарчимд нь оруулж эрх тэгш харилцааг нь хуульчлах ёстой. Прокурор шүүхийн хажууд биш л бол хаана ч байх боломжтой юм.  Манайхаас бусад оронд прокурортоо шүүгдэгчийн өмгөөлөгчөөс илүү статус олгон хуульчилсан ардчилсан орон байхгүй байна.  Прокурор нь нийтийн нөөц ресурсыг ашиглан цуглуулсан баримтаа шүүх хуралдаан болохоос хангалттай хугацааны өмнө тэр нөөцийг бүрдүүлэхэд төлсөн татвараараа хувь нэмэр оруулсан шүүгдэгч талд гаргаж өгөх зарчим хүртэл байдаг. Гэхдээ үүнийг үндсэн хуулийн хүрээнд ярих ёсгүй юм. 

3. Үндсэн Хуулийн Цэцийн гишүүнийг томилох шалгуур.

Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн хууль зүйн боловсролтой, эсвэл улс төрийн өндөр мэргэшилтэй байна гэсэн заалт манай үндсэн хуульд бий. Эрх зүйн боловсролгүй этгээдүүд ҮХЦ-д шургалж хуулийн шинжлэх ухаанаас гажуудсан шийдвэрүүд олон жил гарган төрийн хямралд хөтөлж байсан гол шалтгаан энд бий. ҮХЦ бол шүүхийн зүгээс парламентад тавих харилцан хяналт тэнцвэрийн механизмыг хэрэгжүүдэг байгууллага болохыг би дээр хэлсэн. Нэгэнт шүүхийн энэ үндсэн үүргийн биелүүлдэг байгуулага тул энэ бүтцийг хууль зүйн боловсролтой хүмүүсээр бүрдүүлэх нь зөв гэж үзэж Үндсэн Хуулийн яг энэ заалтыг засварлах ёстой гэж харж байна. ҮХЦ зөвхөн хууль зүйн боловсролтой хүмүүсийн орчин байх ёстой. 

Хэрэв УИХ ингэж шийдвэл үүнийг ҮХЦ эсэргүүцэх эрхгүй. ҮХЦ өөрөө Үндсэн Хууль тогтоогч нь хуулиараа биш тул Үндсэн хууульд цэцийн талаар оруулсан, ер нь Үндсэн хуульд оруулсан аливаа нэмэлт өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх талаар авч хэлэцэх эрхгүй бөгөөд энэ эрх зөвхөн УИХ-д хадгалагддаг эрх юм.   

4. УИХ-н гишүүдийн тоо

Манайхтай яг ойролцоо парламентын нэг танхимтай, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал ихээр хөгжүүлсэн цөөхөн хүн амтай Шинэ Зеланд гэж улс бий. Тэр улс 2 сая орчим иргэнтэй байхдаа 120 гишүүнтэй парламенттай байх үүнээс 71 нь тойргоос буюу мажоритар системээр, 49 нь намын жагсаалтаар буюу процорционалаар сонгогдох хуультай болсон байна. Одоо энэ улсын хүн ам 5 сая гараад явж байна. 

Монголын хувьд яг үүнийг хуулаад Үндсэн хуульдаа суулгачихвал гишүүн сайд гэсэн хэрүүл дахин гарахгүй ба хамгийн гол нь гадны нөлөө төрийн шийдвэрт огцом орох эрсдэл буурч, шүүх болон гүйцэтгэх засаглалд тавих парламентын хяналт сайжрах боломжтой юм. 

5. Дээд Шүүхийн Гишүүдийн тоо. 

УДШ өнөөдөр хэлмэгдүүлэлтийн хонгил болтлоо ялзарч авилгалжжээ. Ардчилсан улс орнуудад Дээд Шүүхийн Justice бол ёс зүйн үлгэж жишээ, хууль зүйн шинжлэх ухааны дээр ноён оргилууд, олон олон хуульчдын legal hero байдгийг би нүдээрээ харсан. Австралийн дээд шүүхийн Justice асан Michael Kirby Бонд их сургуульд 2016 онд зочилсон уулзалтаас би дээд шүүхийн гишүүн ямар сүпер хүн байдгийг нүдээрээ харсан юм. 

Дээр өгүүлсэн шүүхийн пресидент тогтоодог гол шүүх нь Дээд Шүүх байдаг.  Дээд Шүүх зөвхөн шинэ пресидент тогтоох хэрэг буюу novel case л авч шийддэг. Нэгэнт пресидент нь тогтсон хэргээр дээд шүүхэд хандвал Дээд Шүүхэд түвэг удлаа гээд шийтгэх нь бий. 

Монголын хувьд шүүх нь шүүхийн пресидентийг мөрдөх зарчимгүй тул бараг бүх хэрэгт (эрүү, иргэн захиргаа хамаарахгүй) шинэ хэрэг буюу novel case гэдэг статус автоматаар үүсчихдэг. Иймээс манай дээд шүүх танхимын бүтцэд шилжиж маш олуулаа болж авсан. Хэрэв хибрид тогтолцоонд шилжиж шүүхийн пресидент хэрэглээд эхэлбэл Дээд Шүүхэд ийм олон шүүгчийн хэрэгцээгүй болно. АНУ-д 9, Австралид 7 Justice байдаг. Манайд 7-9 байхад л хангалтай юм. Үүнийг Үндсэн хуулийн хүрээнд шийдээд өгчих хэрэгтэй санагдсан. 

Ерөнхийдөө бол Үндсэн Хуулийн ойн өдөр хэлмээр санагдаж байгаа зүйл энэ хэд л байна. Та бүхэн тунгаан болгооно уу. 

Жавхлан юмдаа сда гэж

Сүүлийн 10 хоног нийт монголчуудынхаа адилаар гэртээ нам сууж ард иргэдээ аюулт тахлаас хамгаалалцаж байна. Өнгөрсөн 10 сар дотроо алдаагүй улсад маань нөгөөх чинь орж ирээд тарчихлаа. Одоо нэгэнт эхэлсэн тул бужигнаж будилсаар нэг юм ард нь гарцгаах л байлгүй. Өөр арга ч угаасаа байхгүй. Төр засгийн хэлснийг дагаад явж байхад сураг нь их ойрхон гараад байгаа аль нэг вакцинтай золгочих байх гэсэн найдлага байгаа тул бас ч гэж хүмүүсийн дотор уужим байх шиг. Гэхдээ л бодох юм бас байнаа байна. 

 

Миний хувьд 90-д оны олон онгоцны ослын гэрч байж, ойрын танил найз нөхдөө ч алдаж байсан агаарын тээвэрчийн хувьд яг болж буй гамшиг гэхээсээ тэр гамшгийн шалтгаан нь юу байв гэдгийг өнгийж харахгээд байдаг нэг тийм зуршил байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл тийм гамшигийг яг ижил шалтгаанаар дахин давтагдах нүх сүвийг олж таглах ёстой гэсэн итгэл үнэмшил нисэхийн бидэнд байдаг. Ингэхгүй бол тэр гамшиг давтагдана, давтагдвал бид дахин дахин эмгэнэлт зам руу хальтарцгаана.  Бид алдаагаа олж хармагцаа хууль дүрэм журмандаа яаралтай шинэчлэл хийж сурсан. Иймдээ ч олон жилийн ослын буухиагаа зогсоож чадаж байлаа. 

 

Энэ өдрүүдэд надтай адил гэртээ гиеүрэн бодолд автан суугаа олон хүн байгаа гэж бодож байна. Тэд ч бас яагаад ингээд дотроо алдчихав аа пяхлу гэж, ёстой жавхлан юмдаа сда хэмээн гэж бодож л байгаа байх. Өөртөө юу бодогдож байгаагаа жаахан хуваалцъя. 

 

2020 оны 1-р сар. Оны заагт ираны генералыг тонилгосон мэдээ, дэлхий дайны ирмэгт очсон мэт тэр үеийн дуулианыг ч дарсан нэгэн аймшигт цуу шуугиан дэлхийгээр тарсныг та бүхэн санаж байгаа байх. Энэ бол хятадын Ухань хотоос алдагдсан байж болох үл мэдэгдэх онц аюултай ханиадны тухай мэдээ байлаа. Хятад улс энэ мэдээг дарж, мэдээлэгчдийг нь хавчин хорьж байснаас хүмүүст сэрэмжлэх боломж олгоогүй байсаар их аялалын сар болох цагаан сартайгаа золгосон байдаг. Ингээд Уханиас дэлхий даяар халдвар тээсэн байж болох 5 сая хүн тарж эхэлсэн. Нэгдүгээр сарын 27нд байдал бишдэснийг ойлгосон манай ЗГ, Ерөнхийлөгч түргэн авч өмнөд хилээ тас түгжиж авснаар халдвар өмнөөс Монголд орж ирэх явдал таслан зогсоогдсон байдаг. Үүнд сошл медиа нэн чухал үүрэг гүйцэтгэснийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Чухам жиргээчид, фэйсбуукчид ирж буй аюулын талаар дуу хоолойгоо өргөж төр засгаас арга хэмжээ авахыг шаардсанаар бусад улс орнуудаас хамгийн түрүүнд өрсөн хөдөлж хаалгаа түгжиж авсан билээ. 

Гэвч эхнээсээ л алдаа хийсэн. Бусад оронд тархалт ширүүсээгүй, халдвар авч эхлээгүй үед хаалгаа хаачихаад тэнд байгаа халдвар аваагүй байсан монгол иргэдээ гэртээ оруулахгүй гадаа үлдээчихсэн. Бусад улс бол гадны хүнийг биш зөвхөн өөрийн иргэдийг оруулах горим зарласнаараа олон иргэдийнхээ амь насыг аварч чадсан байдаг юм. Гадаа үлдсэн иргэд маань тэсэн тэссээр эхэндээ халдваргүй ирж байсан ч алсдаа бөөн бөөнөөрөө халдвартай ирцгээх болсон. 

Гуравдугаар сараас эхлээд Италид олноор ажилладаг хятадуудаас тарж, дараа нь бүх дэлхийг бүрхсээр ковид ширүүссэн. Манай төр засаг энэ үеээс тусгай нислэгүүд зохион байгуулан иргэдээ татаж эхэлсэн. Эхний нислэгүүдэд очерь дайран хүч түрэн суусан иргэдийн дунд цөөнгүй нь 1-2 сард Монголоос зугатан халдвар тараагүй байсан хөгжингүй орныг гэр бүлээрээ бараадан бүгсэн хөрөнгөлөг иргэд маань байсан. Тэд нааш цааш ингэж холхиогүй бол тэнд үлдсэн олон хүн эрүүл ирэх боломж гарах л байсан байх. Уг нь 2-р сард халдвар аваагүй орнуудаас иргэдээ олноор нь татах боломж байсан ч манай төр засаг хэт алгуурласан. Үүнийгээ тусгаарлах буудлын хүрэлцээ, эмнэлэгийн бэлэн байдал гэх мэт олон шалтаг хэлж аргалсан бөгөөд ирж буй сонгуулийн наана дотроо алдаж оноо алдахгүй гэсэн ганц л зорилготой байсан нь мэдрэгддэг. Гэхдээ аз дайрахад эхний нислэгүүдээс гарын хуруунд багтах цөөн тооны халдвар тээгч ирж байсан ч харамсалтай нь татан авалтын ажлыг дэндүү удаан зохион байгуулснаас халдвар тээн ирэгчийн тоо удалгүй өссөн. Үүний нэг шалтгаан нь шинжлэх ухааны үндэслэл муутай 21 хоногийн хашилт юм. Халдвар авснаас хойш 5-7 хоног нууц байдалд инкубац орчинд байж байгаа шинж тэмдэг илэрдэг бөгөөд 10-14 хоногийн дараа бусдад халдвар тараахгүй болдог вирус байсныг манайхан одоо ч мэдээгүй явна. Магадгүй энэ талын мэргэжилтнүүд нь бүгд хамгаалалтын хувцасны цаана өвчинтэй үзэж тарж байх араар дэлхийд гарч буй шинжлэх ухааны мэдээ мэдээлэлийг судлан шийдвэр гаргалтандаа цаг тухайд нь тохируулга хийх хүн хүч, эрдэм мэдлэг дутсан байх гэж бодогдож байна.

 

Ингээд 6-р сард хорио бүрэн цуцлагдсан шахуу зүйл болж сонгууль эхлэн хүмүүс энд тэндгүй тас тэврэлдэж эхэлсэн. Өмнөд хилээ хаасан тул хойд зүгээс хүнс өргөн хэрэглээний барааны татан авалт ихэссэн. Биднийг сонгуульдаж байх зуур хойд хөрш болох ОХУ-д ковид нөхөр хяналтаас гарсан. Тэд өмнөд хөршийн нэгэн адил халдвар болон эндэгдлийн тоогоо хичнээн дараад ч илт мэдэгдэхээр болж ирсэн. Хойноос орж ирж буй тээврийн жолооч нараас халдвар илрэх нь ердийн статистик болтлоо жигдэрсэн. 

 

Ингээд хичээлийн шинэ жил эхэлж, залгаад орон нутгийн сонгууль гараанаас гарсан. Эрх баригчид маань хорио цээрийн дэглэмиййг 9 сарын 15-с эрс сулруулсан. Гэвч умард хилээр орж ирэх халдвартай жолоочийн тоо буураагүй. 

 

9-р сард гадаадад удаан хашигдсан оюутнууд бас ирсэн. Тэднийг Энхсаран сувилалд хаших үед оюутнууд цөөн цөөнөөр орох, бусадтайгаа холилдохгүй байх, интернэт, халуус ус шаардаж эсэргүүцэл илэрхийлсэн. Хүлээгдэж буй сонгуульд сөрөгөөр нөлөөлөхгүйн тулд төр засаг тэр хүсэлт гаргагчдыг дор нь нам дарсан. Тусгай хүчнийхэн бүслэн зогссон.  Нэгнээсээ халдвал улс эмчилчихнэ гэж оюутнуудыг зандарсан. Ингээд шахан оруулсан. Энэ бол дотроосоо алдах аюулын харанга дэгдэж байсан хүнээ хавчин дарсан Хятадын ЗГ-н алдааг давтсан хэрэг байсныг бид өнөөдөр л дөнгөж ойлгоод нийтээрээ гаслаж сууна. 

 

Нэгэнт өмнөд хил хаалттай тул умард хилээр хүнсний бизнесийн идэвх нэмэгдсэн. Авто тээвэрт хяналт тавиад байсан ч төмөр замын шугамаа бараг анзаараагүй. Ачаатай вагон хүлээлцдэг горим нь шууд контактуудыг байлгасаар л байсан. Ингээд орон нутгийн сонгуулийн дараагаас төмөр замын шугам дагаж ковид орж ирсэн нь өнөөдөр бараг ил болчихлоо. Тэд Сэлэнгийн иргэдэд халдааж, төмөр замын өртөө дамжин ажилчид дунд нь тарж байсан нь ил боллоо.

 

Энхсаран сувилалд бүүр ч эмгэнэлтэй бүдүүлэг алдаа гарган дотооддоо алдаж орхив. ОХУ руу тээвэр хийж байгаад ирсэн эрүүл жолоочийг сувилалаас гарахаас нь 2 хоногийн өмнө халдвартай иргэн буюу Сөүлээс ирсэн зорчигч өрөөнд нь оруулж орхив. Жолоочийн гурав дахь шинжилгээг 19 дэх хоногт нь хийсэн байсан тул гарахаас нь өмнө дахин хийсэнгүй. Гэтэл жолоочтой нэг өрөөнд хамт 2 хоносон хүнээс 4 дэх хоногт нь вирус илрэв. Түргэн авч жолоочийг олж шинжилтэл бас халдвар авчихсан байсан байна. Ингээд өнгөрсөн өдрүүдийн эмгэнэлт драмыг орон даяар харлаа. 

 

Халдвар авах, бөөнөөр халдах ч дүүрч. Энэ бол хэлж ирдэггүй хийсч ирдэг зовлон. 

Гэвч хэлсээр байтал хэт назгайрсан төр засагтай байсан байдаг маань л жинхэнэ эмгэнэл болохыг бид харж авлаа. Ковид харанга дэлдээд бүтэн 10 сар болсон байдаг. Төр засаг маань дотроо алдвал яах вэ гэсэн бэлэн журам төлөвлөгөө алга байсан нь энэ өдрүүдэд ил харагдав. Зүгээр л оруулахгүй гүрийж байж байгаад вакцинтай залгана гэсэн ганцхан тооцоо хийж байсан нь ил болчихлоо. Онцгой нөхцлийн шийдлээ бэлдэлгүй 10 сар сонгуульдаж назгайрсан тэд өнөөдөр нэг л их хуралдсан хүмүүс болчихлоо. Түс тас бөгөөд оновчтой шийдвэр гаргадаг дарга тэгсэн атлаа алга. Бүх зүйлийг дундаа хийж хамтын шийдвэрт шидэж өөрөө арьсаа авч гарах гэсэн уралдаан дээгүүр яваад байх шиг. Уг нь энэ хугацаанд бүх журам төлөвлөгөөгөө нарийн тооцоолж боловсруулаад асуудал үүслээ л бол тэр планаа сэйфнээсээ гаргаад мөрдөөд ажиллах байх гэсэн хүлээлт ард түмэнд байлаа. Гэвч энгийн шийдвэрүүдээ хүртэл эрүүл логикоос хол зөрүүтэй гаргаад эхэллээ. Дарга нар онлайн хуралдаж, ард түмэн автобусанд чихэлдлээ. Үхсэн баасных нь карантийн болж орхив. Хаа сайгүй л цэргийн сүрээр үл үзэгдэх вирустай байлдах нь ээ байлдах нь. Нэг л их хээрийн хувцастай дайчид. 

 

УОК-н дарга үүссэн асуудлаа дарж байгаад дараа нь аажуу уужуу хариуцлага ярина гэж мэдэгдэв. Асуудал үүсгэсэн улс нь харин үүнийгээ дарж чадах уу гэдэг асуулт урган гарч ард түмнийг түгшээж байна. Эртхэн төрд шигдсэн намчидаа цөөн цөөнөөр нь ч хамаагүй явуулж онц нөхцөлд ажиллах хүчээ, хамгийн гол нь ухаанаа сэлгэх хэрэгтэй юм биш байгаа? Вакцин бидэнд иртэл дор хаяж хагас жилийн зай байна. Ирэх 4 сар хүртэл энэ улс үндэстэн энэ төр авсан үл мэдэхүүдийн доор зовох шинжтэй болоод явчихлаа. Дээрээ мунхаг удирдлагатайгаас үүссэн зовлон, хамаг ачаалал нь нойр хоолгүй ажиллаж буй эмч, сувилагч, лаборант нарт ирж байна. Дараагийн ачаалал цагдаа хүчнийхэнд очиж байх шиг. Ард түмэнд ирж буй ачаалал ч бага биш байна. Ялангуяа ийм цагт өөр өвчнөөр өвдөж зовсон хүмүүст хамгийн хүндээр тусч байна. Тэд бүх нийтийг өвдүүлэхгүйн тулд өөрийн амийг гаргуунд нь хаяахаас өөр аргагүй байдалд хүргэсэн тийм хүнлэг бус шийдлийг дарга нар тулгаж байнаа. Цалингаа тавих гэж толгойгоо базалсан бизнесийнхэн, хоногийн хоолгүй болчих шахсан хичнээн хүн төр засгаа ядаж зөв шийдвэр гаргаж сураасай хэмээн залбирч сууна. Буруу алдаатай шийдэл бүр сайн цагийг хойшлуулна гэдгийг тэд зөнгөөрөө мэдэж байгаа. 

 

Бүх зүйлийг намчирхан харж, сонгуулиар хэмжиж, бүх суудлыг голохгүй эзлэн суучихаад яг асуудал тулгарахад ингэж мунхаглаж болохгүй шүү намчидаа. Та нар сайн дураараа мэддэг чаддаг мэргэжлийн хүмүүст нь зай болоод зөв шийдвэр гаргах орон зай гаргаад өгвөл шоолж баалахгүй байхаа амлаж байна. Харин ч эх орондоо их тус хүргэлээ гэж магтаж байх болно. 

 

Надад ийм л юм бодогдож байх юм. Ийм бүтэлгүй төр засагтай байгаа маань жавхлан юмдаа гээд сууж байх уу. Одоохондоо үгээ хориулаагүй байгаа дээрээ хэлэх юмаа хэлж л баймаар санагдлаа. 

Яг үнэндээ намчин дарга нар маань өөрсдөө мэдэхгүй, өрөөлийн туршлагыг судалж ойлгохгүй дээрээ мэддэг монгол хүнээрээ заалгахаас ичиж нэрэлхээд хар муйхраар зүтгэн биднийгээ баллаад байна даа. Барилдах бөхөө бүтэн жил судалж байгаад баараггүй давдаг аваргууд маань энэ тулаанд жулдаж байна шүү. Тэдэнд бүтэн арван сар барилдаж ковидоо судлах цаг байлаа. Даанч сонгууль мөнгөнөөс өөр юм бодсонгүй бололтой.

 

Жич: Тус бичлэгээр энэ өдрүүдэд аюулт тахалтай үзэлцэж яваа олон эмч, сувилагч, лаборант, цагдаа, жолооч, онцгой байдлын ажилтан, төрийн албан хаагчид, хүнсний хангагчид, эмийн санчид, дэд бүтцийн тэргүүн шугамд байгаа бусад жирийн хүний хичээл зүтгэлийг үгүйсгэх зорилго агуулаагүй болно. Энэ бол зөвхөн миний бодол бөгөөд бодлоо гэж хуулийн хариуцлага хүлээлгэх боломжгүйг үүнийг уншаад эгдүүцэх тэр эрхэмүүдэд дуулгах нь зүйтэй гэж бодлоо.