Эх орончдод өгөх зөвөлгөө

Эх орончдод өгөх зөвөлгөө ба миний жиргээч болсон түүх

Хуурамч эх оронч

Долоо хоногийн өмнө Монгол нэг доргиод авав. Төмөр замын царигийг тойрсон хэрүүлд “100 чухал сэдэв” захиалгат нэвтрүүлэг генетикийн будаг нэмж орхисноор эх оронч, хятадын эсрэг үзэл сэргэн аслаа. Цахим ертөнцөд дүрэлзсэн үзэн ядалтын түймэр Монголыг дор нь хуйхлав. Баки баки эх орончид монголчууд, гадаадуудад заналхийлэх нь хэрээс хэтрэв. 

Эцэст нь аав үг хэлэв. Хүүхдүүд ааваа сонсон дуугаа хураав. Улсын аав гэртээ барилдаж тоглохыг хориглолоо. Хөршөө шоглох нь айл саахалтын эвийг эвдэх осолтойг анхааруулав. Гэрт, гадааны ажил их байхад дэмий тоглоом шоглоомд ч хүрч болохыг сануулав. 

100 чухал сэдэв 100 хувь муу нэвтрүүлэг байсангүй. Муу юманд ч сайн тал байдаг гэж Оюундарь хатагтай ууланд алхахдаа хэлж байсанчлан юутай ч Монголчуудын эх оронч сэтгэлийг ил гаргаж ирлээ. Надад энэ олон эх орончоор бахархах сэтгэл төрж ирэв. Бас Монгол залуусын боловсрол, ухамсрын түвшинг нуух бололцоогүй болгож орхилоо. Монгол залуус эх оронч байгаа нь маш сайн хэдий ч ямар ч суртал, шордоонд амархан өдөөгдөх хэмжээний ухамсар мэдлэг дорой байгаа нь илхэнээ болов. Боловсролгүй, бодолгүй масс бол дарангуйлалын нийгмийн мөрөөдлийн хөрс суурь мөнөөсөө мөн билээ. Ямар азаар Монгол улс парламентын засаглалтай орон байв аа. Үндсэн хууль баталсан 400 хөгшинд баярлалаа. Хэрэв Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байсансан бол Монголд дарангуйлагч ядах юмгүй төрөх хөрс суурь бэлхэнээ байгаа л юм байна. Халхын заяа ихээ гэж ярьдаг. Монголын заяа үнэхээр их ажээ.

Тиймээ би ч гэсэн эх оронч. Би Монгол улсдаа, Монголынхоо тусгаар тогтнол, Монголын үнэртэй ардчилалдаа чин зүрхнээсээ хайртай. Би өөрийгөө 100 чухал сэдвийг зохиогч эх оронч Х.Баттулгаас дутахгүй эх оронч, Монголын төрд Х.Баттулгаас ч дутуугүйг бүтээгч гэж бодож явдаг. Энэ тухайгаа доор цухас өгүүлэх тул дуустал нь уншихыг бодоорой. Би бол шинэхэн сүндэрлэж байгаа барилгаас сонсогдох харь хэл, шинэхэн сайдын тархийг базсан харь зөвлөх, шинэхэн нээгдсэн дэлгүүрт өрөгдсөн харь хүнсний аль алинд нь эмзэглэдэг монгол.

Гэвч яалтай. 

Үүнд монголчууд бид өөрсдөө л буруутай юм. Монгол эх орончид бид өөрсдөө нэн тэргүүнд буруутай. Яагаад бид буруудна вэ? Хамаг ажлыг хятад, хамаг бодлогыг гадаад зөвлөхүүд, хамаг цалинг мөн л тэд аваад байхад яахаараа Монголчууд бид бурууддаг байнаа гэх асуулт гарах нь гарцаагүй. 

Хариулъя.  Зах зээлийн хатуу хууль биднийг хүссэн хүсээгүй харийн хараат болгоод байна. Бид өөрсдийгөө эхлээд нэг хараадхая. Өөрсдийгөө хажуунаасаа нэг шинжье л дээ. Хариулт эндээс биднээс өөрсдөөс маань олдоно.

За нэг зам засаж байгаа дүр зургийг саная. 5 монгол байхад нэг нь ажиллаад 3 нь тамхи татан, үлдсэн нь удирдагч дүртэйгээр утсаар ярин зогсож байдаг. Өөрөөр хэлбэл 5 хүн нэг цаг хийх ажлыг 5 хүн 5 цаг хийдэг. Буруугаа дундаа нэг багажтайгаараа голдуу зөвтгөөд өнгөрдөг. Ганцхан багажтай ажилд 5 хүн томилдог төлөвлөлтийн бурууг хэн ч ярьсангүй. 

За төрийн албаны контороор оръё. Нэг хэлтсээр шагайя. 7 хүнтэй дундаж хэлтэст 4 нь интернэтэд зугаалж, 2 нь гадуур явж 1 нь л ажил хийж байгаа дүр зураг харагдах болно. Тэрхүү ганц нь хэлтсийн даргаас өгсөн цаасыг бэлдэхээр ухнатан сууж байдаг. Мэдээж хэлтсийн даргад нь газрын дарга өгсөн, газрын даргад нь сайд нь өгсөн бичгийн хариуг бэлдэх гээд сууж байгаа нь тэр. Сайдад нь УИХ-н байнгын хорооны хурал дээр ганц өдрийн дотор гаргаж ирүүлэх үүрэг өгчээ. Сайд түүнийг 2 цагийн дотор яамандаа дамжуулж, уг даалгавар 1 цагийн дотор яамны ирархи тогтолцоог дамжин явсаар шинэхэн орсон мэргэжилтэнд ирсэн нь энэ бөлгөө.  Хөөрхий тэр “мэргэжилтэн” бол улс төрчид, дарга нарын шахаа солилцооны журмаар ажилд орсон хүүхэд бөгөөд ирсэн том бичгийн учрыг ч бараг сайн ойлгохгүй, дээрээс хаалгадан орж ирсэндээ бантаад хэлтсийн дарга, ахлах мэргэжилтнүүдээсээ ч асуухаас санаа зовоод өөрөө л нухаж суугаа нэгэн. Гэвч тэр ажлаа хийж бичгийн хариу сийлнэ. Үзсэн дуулсан нь багахан боловч гүүгл, вики-гийн тусламжтайгаар ямар нэгэн юм гаргаж л орхилоо. Түүний ганцхан хоногт “бэлдсэн” цаасыг хэлтсийн дарга газрын даргадаа өгч, газрын дарга сайддаа гардуулж, сайд УИХ-н байнгын хороонд танилцуулж, Байнгын хороо УИХ-н чуулганд оруулж, Чуулган кнопдож орхисоноор төрийн бодлого бэлэн болно. Бодлогосоод байх ч юу байхав шал түүхий, дутуу, голдуу ямар ч хэрэггүй ийм бодлого баталж аваад түүнийгээ шат шатандаа хэрэгжүүлэхээр ахиад л нийгмээрээ бөөн хэрүүл.

Нийгэм эдийн засгийн харилцаанд банк гэж нэг чухал зүйл байх бөлгөө. Банк нь эдийн засагт хэрэгтэй мөнгийг нийлүүлж, заримаас нь мөнгө татан төвлөрүүлж, заримд нь зээлж, заримдаа өөрөө хөрөнгийн зах зээл дээрээс мөнгө босгож, хааяа хөрөнгө орууж ажилладаг тийм тогтолцоо юм. Банкны зээлийн хүү гэж нэг ойлголт бий. Энэ хүү бол хагас бүтэн сайнд ч, ажлын цаг дуусчихаад байхад ч, тамхины завсарлага, үдийн цай, бүүр даже үндсэний их баяр наадмын үеээр ч амардаггүй золиг нохой билээ. Ёстой нөгөө өөрөө ч амардаггүй, бусдыг ч амраадаггүй шаар бол чухамхүү банкны зээлийн хүү мөнөөсөө мөн.

Бизнесүүд банкнаас зээл авч бизнесээ хийдэг. Зам, барилга, үйлдвэр гээд капитал интенсив бизнесүүд хүссэн ч эс хүссэн ч банкны зээлээр л санхүүжигдэхээс өөр арга байдаггүй. Банкны зээлтэй бизнес гэдэг бол цаг хором тооцсон уралдаан юм. Ажлаа хурдан чанартай дуусгах тусам зээлийн хүү бага төлдөг. Сунжирвал хүүндээ мулт шатахаас гадна дараагийн зээлийн кредит рэйтинг нь буурч, ирээдүйн зээлүүдийн нөхцөлүүд чангарах аюултай. Цагтай уралдахын тулд нэг хүний ажлыг нэг л хүн хийдэг баг бүрдүүлэх, илүү дутуу дахин дахин хийж зардал гаргадаггүй бүх зүйлийг яс тооцож ажлыг удирдан зохион байгуулж чадах мэнэжмент хэрэгтэй болж ирдэг. Бүтээн босголтын богинохон сезон, банкны зээлийн өндөр хүү, өрийн шахуу хугацаанд 5 монголоор 1 хүний ажил хийлгэж 5 дахин удаан, дээр нь 5 хүний цалин төлөх үү, эсвэл 5 хятадаар 5 хүний ажил хийлгэж 4 хүний цалин төлөх үү гэдэг сонголтын өмнө олон олон эх оронч бизнесмэнүүд маань тулж ирдэг. Аль ч банкны зээлийн гэрээнд патриотизмыг дэмжих  заалт, хөнгөлөлтийн нөхцөл байдаггүйгээс бүтээн босголтууд нэг л мэдэхэд хятад ажилчдаар дүүрч орхисон байдаг билээ. Хятад ажилчид ч өдөр шөнөгүй балбаж, өлөн зэлмүүр ажиллаж байгаад биеийн хөдөлмөрийн фронтоос монголчуудыг үй олноор нь шахаж орхидог.

Мөн дээр өгүүлсэн шинэхэн мэргэжилтний сийлсэн төрийн “бодлого” дампуурах тийшээ хандаад далий голдуу хэрэгжээд ирмэгц чанартай бодлого хийх шаардлага өөрийн эрхгүй урган гардаг. Чадвартай, боловсролтой мэргэжилтнүүдээ намчдаар сольж, хань хамсаатнаараа түрэн гаргасан улс төрч, сайд нар хүссэн ч эс хүссэн ч ямар нэгэн шар толгойтныг олон сая доллараар урьж ажиллуулан бодлого, тооцоо бэлдүүлж авах хэрэгцээ үүсдэг. Уригдан ирсэн шар толгойтнууд нь хэлтэй, чадалтай ч улс төрийн хар хүчинд шахагдсан залуусыг олж хямдхан ажиллуулан, тэдний бэлдсэн дата, анзаарсан алдаа, гаргасан саналуудыг нэгтгээд зөвлөх үйлчилгээний тэмплэтэнд шахан англи хэлээр хэвлэн гаргадаг. Зөвлөхүүд өдөрт нэг л хуудас цаас бичих бөгөөд нэг жилийн дотор 300 хуудастай маш том тайлан бэлэн болдог. Гарчиг, зураг голдуу уг зөвлөх үйлчилгээний тайлангаа төрийн сайдад өгч мөнгөө аваад арилж өгөх ба сайд ч тэр том зөвлөх компанийн гаргасан дүгнэлтээр ийм байна тийм байна хэмээн цэцэрхэх багажтай болсондоо учиргүй олзуурхан үлддэг билээ. Ёстой нөгөө “ хөөрхий муу Дэмбэрэл юм үзээгүйн болохоороо баярлаж байна гэж жигтэйхэн” хэмээдэг Жамц баяны үг эндээс дүрээрээ харагддаг.

Үр дүнд нь монгол ажилчин цалингүй, монгол мэргэжилтэн үнэлэмжгүй болж үлддэг. Өөртөө ноогдсон ажлыг өөрөө л хийж сураагүй монгол ажилчин, өөртөө ноогдсон ажлыг дундаа хийж, доошоо пасслдаг монгол мэнэжмэнт хүссэн ч эс хүссэн ч гадаадын түрэлтийг урин дуудах үндсэн фактор болон хувирч байдаг. Монголчууд бидний их залхуурлыг хөдөлж ядсан ч зогсоо зайгүй ажиллах чадвартай хэдэн гадаад овжноор ашиглан түрж байгаад эцсийн эцэст хэн буруутай юм бэ?

Ажлаа булаалгасан ажилчид, албанаасаа хасагдсан сэхээтнүүд бороонд норсон бухимдын бухал шиг дотроосоо нэг л өдөр шатахад бэлэн болсон байдаг. Саяын 100 сэдэв бол яг үнэндээ ийм нэг бухалд гал тавьсан л хэрэг боллоо.  

“Ташуураар хамгаалсан эх орно тархиараа хамгаалах цаг ирлээ” хэмээн хэлсэн Л.Түдэв гуайн үг юутай үнэн, юутай мэргэн. Цаг өөр болж тэмцлийн технологийн shift болсоныг хамгийн түрүүнд анзаарсан хүн бол яалт ч үгүй Л.Түдэв гуай мөнөөсөө мөн билээ. Гэтэл 21-р зууны 14-р онд ч ташуурын суртал үргэлжилсээр. За яахав турхирагчидын хүслээр болоод хэдэн хятадыг балбаад, хэдэн шарыг хөөгөөд гаргая. Барилгачидаа хамгаалахаар Хятад Бутанд орсон шиг юм болвол яах юмбээ? Хөөгдсөн шарууд ирж биднийг өмөөрөх үү? Яджаахад хятадаас хамгаалах өргөн царигаа ч тавьж амжаагүй байж байдаг. Ер нь энэ хийрхэл бол сул дорой эх орноо хайрлах, хамгаалах биш харин ч бусдын хөнгөн зууш, түрэмгийлэлийн далим болгох онц ноцтой гэмт үйлдэл юм.

Эх орноо өөрөөр хамгаалах цаг болсон. Үүний тулд  бид өөрсдөө л хичээх хэрэгтэй. Юуны түрүүнд цагаа барьж сурах хэрэгтэй. Цагийн ажлаа цагтаа хийж занших хэрэгтэй. Ажил олгогчоо мөлжигч гэж харах бус түүнийг үнэхүү эх оронч гэж харж түүнд үнэн сэтгэлээсээ ажиллаж өгч сурах хэрэгтэй. Нэг монгол хүн нэг л монгол хүний ажлыг хийдэг болох хэрэгтэй.  Ингэвэл барилгын хужаа аяндаа цөөрнө. Хятадуудыг нутгаасаа хөөх арга бол хятадуудаар хийлгээд байгаа ажлыг булааж, хятадуудаас илүү хийх явдал билээ.  Эх оронч төрийн түшээд ч засаг авмагцаа намчид, дамчидаар төрийг дүүргэж мэдлэгтэй, чадалтай залуусыг шахан зайлуулж үндэсний чадамжийг хорлодогоо болих хэрэгтэй. Сонгуулийн дараахь томилгоонууд бол яг үнэндээ ямар ч эх оронч биш, хорлон сүйтгэх ажиллагаатай төстэй болоод удаж байна. Намууд үндсэний боловсон хүчний талаар нэгдсэн консенсуст хүрэх ёстой юм.  Залуус сурах хэрэгтэй. Гадныхныг орлох, тэдэнд заах хэмжээнд сурвал бүүр ч сайн. Сурах сурахдаа хөгжсөн орнууд руу өөрсдөд нь очиж сурах хэрэгтэй. Тэгэж байж л бид хөгжлийн технологийг тээж авчирч, тэднийг мад тавьж чадна. Үнэхээр үйлдвэржмээр байгаа бол төр хүнээ л бэлд, хүн нь өөрийгөө л бэлд. Тэр үйлдвэрт олимпийн аваргууд ажиллахгүй. Орос хятад ч ажиллахгүй. Онцчууд ч ажиллахгүй. Та нар л ажиллана.

Женко Баттулгын дуртай гэж яригддаг Загалмайлсан Эцэг хэмээх Мариа Пьюзогийн зохиолд “ганц цүнх барьсан хуульч, буу барьсан 100 тэнэгийн чадаагүйг дээрэмдэж чадна” гэж Вито Андолини хэлдэг эпизод гардаг билээ.  Монгол улс гадаад эдийн засгийн интеграцчлалд идэвхтэй орохоосоо өмнө дэлхийн хэмжээний хуульчид бэлдэж аваагүй байсныхаа горыг маш өндөр үнээр төлж байна. Манай хуульчдын хэмжээ шоронгийн эргэн тойрноос холдож чадахгүй байгаа нь нууц биш. Олон улсын гэрээ, худалдааны хэлэлцээрүүд, арбитрын шүүх, диспют резолюшн дээр ажиллах хуульч хэд байна вэ. Мэдээж байгаа нь байгаа. Гэхдээ тийм хуульчид олон болж байж л Монгол улс гадаад талдаа хүчирхэг байх боломжтой. 

Оюу толгой бол үндсэндээ Монголын хуульчдын чадал нь хүрээгүйгээс л ходруулчихсан гэрээ гэж би ойлгодог. Гэрээний төсөл дээр Монгол улс дэлхий топуудад бэлдсэн өөрийн хуульчдын баг ажиллууж чадсансан бол байдал их өөр байх байсан гэж бодогддог. Монгол толгойг үнэлдэггүй Монгол толгойнд хөрөнгө оруулдаггүй, архитектороос илүү тоосго өрөгчийг алдаршуулдаг монгол тогтолцооны үндэсний хэмжээний үр дүн нь бидний гадаадуудтай байгуулж байгаа элдэв гэрээнүүд болж байна. Монголчууд том гэрээн дээрээ том алдаж, жижиг гэрээн дээр жижиг алдсаар л байна. Гэрээлэгч нөгөө талынхаа хуулийг судалсан, сурсан хүнгүйгээс гэрээн дээрээ алуулдаг нь хэм хэмжээ болчихлоо. Эрдэнэт, УБТЗ-н гэрээг орост сурсан, оросын хуулиар төгссөн монгол хуульчид нухсаны үр дүнг бид хүртээд сууж байгаа. Хамгийн доод тал нь 50/50 гэрээг бид хийж чадаж байжээ.

Зөвхөн хууль гэлтгүй олон олон салбарт Монголчуудын оюуны залхууралын үр нөлөө ихээр илэрч байна. Тухайлбал зам байна. Харамч хүн хоёр дахин их төлдөгийн үлгэр монголын зам дээр шууд утгаараа байж байна. Гадаадад яаж зам барьдаг вэ. Тэд хөгжлийн планд захируулж инженерийн шийдлүүдтэй, даацтай, ус зайлуулах сувагтай эсвэл ус хаях налуутай, зузаан асфальттай, явган зорчигтийн замтай, гэрлийн шон нь явган зорчигчид саад болохгүй замыг манай замаас 5 дахин их үнээр нэгмөсөн барьдаг. Бид зам яаж барьж байна? Монголчууд даацгүй гурилдсан зам эхэлж барьдаг. Хойтон жил нь тэр замаа сэтэлж инженерийн элдэв байгууламж усны хоолой, утасны кабель татдаг. Эвдсэн замаа дахин засаад хэсэг хугацааны дараа брожурыг нь сольдог. Брожур солиод дуусмагцаа брожураа мулт татан ус зайлуулах суваг хийдэг. Ингээд ус зайлуулах суваг бэлэн болмогц дахин төлөвлөлтөнд оруулж өргөтгөн бүхнийг эхнээс нь эхэлдэг. Эцсийн дүнд нь зам анх тавьж байснаасаа 20 дахин үнэтэй, барууны замаас 4 дахин үнэтэй ч бас л шал  ямбий юм болж хоцрон мартагддаг. Улаанбаатарт эхнээсээ зөв зам хөрөнгөөр зодож бариад байсан бол маш сайн чанарын замаар хотыг бүрхээд дуусах хугацаа, хөрөнгө үрэгдлээ. Замыг манай дарга нар нэгмөсөн маш сайн хийх ёстой зүйл гэж ойлгохыг ч хүсдэггүйгээс зам дээр дахин дахин мөнгө оруулж тэндэр бодож олох багаж гэж хардгаас замын осол, саатал, түгжрээ тоймоо алддаг. Мөнгө байна, ажилчин байна ганцхан зохион байгуулалт төлөвлөлт л алга. Өөрөө хэлбэл толгой нь ажиллахгүй байна. Толгой яагаад ажиллахгүй байн вэ гэвэл толгой үнэлэмжгүй тул ажиллахгүй байгаа хэрэг. Барууны төр хувийн ялгаагүй ихэнх том үйлдвэр компаниудын захирлууд сая саяын цалин бонустай байдаг. Тэд толгойгоо ажиллуулдаг. Үр дүнд нь 5 саяын замыг 20 саяаар хийдэг шиг гарлага арилж бизнес тэрбумын хожoо олдог.  Төрийн УҮГ-уудын алдагдал авилгалын шалтгаан нь удирдлагын цалин, бонусы социалист тогтолцоо хэвээр байгаа явдал л юм. Үйлчлэгчээсээ бага цалинтай авиа компанийн захирал, бэлазын жолоочоос бага орлоготой уурхайн дарга нар үйл ажиллагааны эффисиенси гэдэг юмны төлөө яг явж харагдаач л байхгүй юу. Тэд хээл хахуулиар суудалдаа үлдэж, хулгай хийхээ л бодохоос үр ашгийн тухайд толгойгоо ажиллуулахгүй нь тов тодорхой.

Бид үнэхээр эх орноо бодож, эх орондоо хайртайгаа нотлохыг тулд интернет, телвизээр эрлийз хурлийзаараа дуудалцах ямар ч шаардлага байхгүй. Толгойгоо л дор дороо цэнэглэж байх хэрэгтэй. Таны ирээдүйн дайснууд чинь яг одоо номоо шимтэн үзэж суугаа шүү гэдэг үг байдаг. Хятадууд хүүхдүүдээ баруунд хөөн явуулж хүчээр сургаж байна. АНУ-д сурч байгаа гадаад оюутны талаас илүүг хятад оюутнууд хэдүйнээ эзэлжээ. Тэд сурч байна. Харин бид хийрхэж байна.  Үнэхээр хятадад эзлэгдэхээс айгаад байгаа юм бол сурцгаа. Хөгшин залуугүй ном үзэцгээ. Гэхдээ ном үзэж байгаа нь энэ гээд шүлэг найргаар гэгэлзээд, детектив фантаазаар өвчлөөд байх хэрэггүй. Шинжлэх ухаан, технологи, бизнес, эрх зүйд суралцацгаа. Бид ингэж байж л Монголоо аварна. Өргөн царигийн үлгэр бол яг үнэндээ алтан цөгцний үлгэрийн 2-р анги төдий. Өргөн цариг биш өргөн мэдлэг л Монголыг хятадаас хамгаална.

Иймд эх орончдоо сур сур бас дахин сур. "Чи чадна гэвэл чиний зөв. Чи чадна. Харин чи чадахгүй гэвэл бас л чиний зөв. Чи чадахгүй" гэж хэлсэн Хенри Фордыг үгийг байнга санаж яв.

Өөрөө залхуурч өрөөлийг зарчихаад эх оронч гэж цээжээ мянга дэлдээд яах ч юм билээ. Өөрөө ажиллаж сурахаас залхуураад хятад авчирч ажиллуулчихаад эх оронч нэр зүүх бол тун ичгэвтэр хэрэг. Ийм хуурамч эх орончид л эх орны минь хөгжлийн хар садаанууд юм. 

@batengineer-ийн жиргээч болсон түүх

 Одоо өөрийхөө тухай хэдэн үг хэлье. Миний бичсэн "Эрлийз цариг" нийтлэл олонд хүрчээ. 7 хоногийн дотор зарим судалгаагаар 10 гаруй мянган хүн уншиж. За энэ ч яахав царигийн талаархи өөр байр суурь юу байна гэж хүн болгон л сонирхож хараа байлгүй. Санал асуулт ч олон байлаа. Дайралт чичлэлт ч тоогоо алдав. Гол санаа нь чи монголд юу хийж бүтээв, жэнко Баттулгаас илүү юу хийсиймб гэж асууцгаажээ. Үүнийг нэгэн дууч эр жиргээндээ шууд шордон асуудаг юм байна.  Энэ бол нууц биш тул хариулъя

За би болбоос монумент урлагийн хүн бишээ танилцуулгынхаа эхэнд хэлчихье. 

Би багаасаа техникт сонирхолтой хүүхэд байлаа. Аль 7-р ангиасаа л аймгийн нисэх буудал дээр өнждөг байв. Анх 713 дугаарын Ан-2 онгоцоор Бор, Баярсайхан ах нартай Эгүүр нисэж онгоцны жолоо барьж үзсэнээ мартдаггүй. Өөрөөр хэлбэл би Оюунгэрэл сайдаас хамаагүй өмнө нисэхтэй амьдрал хувь заяагаа холбосон хүн бөлгөө. 10 жилд байхдаа математик, физикийн олон олимпиадад аваргалж явлаа. Киевийн нисэхийн дээдэд онгоцны инженерээр ч сурч байлаа. Ардчилагчид жагсаж явах үед тийрэлтэт хөдөлгүүрийн шинэ дизайны патент авсан дипломныхоо ажлыг зугуухан эхэлж, Антоновын ЗБТ-ы Бородянка дахь аэроклубт спортын онгоцоор нисэж сурч байлаа. Зарим нь арьс зараад стенк ачуулж байхад би олсноо онгоцны бензинд зарцуулдаад дуyсчихдаг байв. Сүүлд 94 онд хөдөлгүүрийн дизайнаараа патент авсан бөгөөд надад 876 тоот патентыг Үндэсний хөгжлийн газрын дарга Ч.Улаан гэсэн гарын үсэгтэйгээр олгосон юм. Төгсөх жилээ Москвад олон ганзагчинтай тааралдсан бөгөөд тэдний нэлээд нь сүүлд төрийн түшээ, тэрбумтан, эх орончид болцгоосон билээ. 

Ажилд орохын өмнөхөн аавын минь хэлсэн нэг үг миний амьдралын зарчим, замналын минь хөтөч болсон юм. Аав минь “Ээж аав хоёр нь та нарыг хэнээс ч дутахгүй оюун ухаантай төрүүлж өсгөсөн. Хүнд зусардан тал засч амьдардаг хүн эцэг эхээ л олиггүй амьтан төрүүлсэн гэж доромжилж байгаатай адилхан байдаг юм “ гэж билээ. Аав минь өөрөө ч шударгын туйл байв. Атрын анхдагч тэрбээр 26 насандаа Алтангадас, 28 насандаа Сүхбаатрын одон хүртсэн бөгөөд 60 оны Үндсэн Хуулийг батлалцсан АИХ-ын депутат тэрээр баатрын болзлыг давуулан биелүүлсэн байсан ч намын хурал дээр даргаа шүүмжилсэнээс баатар болоогүй билээ. Дарга нар нь шүүмжлэгч гэж хэлж чадахгүй тул эхнэр аваагүй учраас баатарт тодорхойлж болсонгүй гэж тайлбарлаад өнгөрсөн гэдэг.

93 оноос МИАТ-д Ан-24-ийн ээлжийн инженер, хүндийн цехийн дарга, шалгагч инженер 4 жил хийлээ. Хүйтэнд хөрч, халуунд халж үзлээ. Хасах 38 хэмд хүйтэн онгоц асаахаар хатгаа тусч ч явлаа. Халуун зунаар 3 хөдөлгүүр нэг өдөрт солихоор дайрч давж ч үзлээ. Гурвын гурван онгоцыг хөдөлгүүр солихоор нислэгээс татаад нислэгийн наряд тавиулсан экипажын борт механикийг хуушууранд гүйлгэн тостой зууралдаад байж байсан үе маань Женко Баттулгын саятан сугалаагаа ид гаргаж байсан үетэй давхцдаг. Тэхдээ би сугалаа авч үзээгүй. Амьдрал бол сугалаа биш гэж би итгэдэг.

Хожим нь олон ослын дараа нисэхийн эрх зүйн системийг бүрдүүлэх ажилд дайчлагдан ИАТУГ-д анхны нислэгт тэнцэх чадварын байцаагч, дүрэм стандартчилалын хэлтсийн даргаар ажиллав. Хууль дүрмийг найз нөхөдтэйгөө сар жилээр хонуут сууж нухлаа. Агаарын тээвэр гэдэг тогтсон хэллэгийг нисэх гэдэг үгээр сольж албажуулав. Ерөнхий сайд Энхсайханд aviation гэдэг үгийг нисэх гэдгээс өөрөөр орчуулах боломж байсангүй гэж ЗГ хурал дээр тайлбарлан дэмжлэг авлаа. 99 оны хуулиар ИНЕГ төрөн гарав. АНУ, Шинэ Зеланд Австрали, Канадын дүрэм стандартуудыг орчуулж базан Монголын иргэний нисэхийн багц дүрмийг бий болгов. Бидний нөхөд орчуулгын товчоо хоч ч нэг хэсэг зүүлээ. Гэвч хийсэн бүтээсэн маань нисэхийн салбарыг үндсээр нь өөрчлөв. Аэрофлотын маягийн команд контрол системийг цэгцтэй, иж бүрэн эрх зүйн тогтолцоогоор солилоо. Шинэ дүрэм стандартаар дамжуулан нислэгийн аюулгүй байдлын соёлыг бүрэн шинэчилж дэлхийн хэмжээнд хүргэв. Өнөөдөр хуулийн системд хийх гээд алаан болж байгаа реформыг бид нисэхэд 96-2006 онуудад чимээгүйхэн л амжуулчихсан юм. Нисэхийн эрх зүйн систем олон улсын жишигт хүрч тоглоомын дүрэм ойлгомжтой болсноор агаарын тээвэрт хөрөнгө оруулагчид зоригжиж airline бизнест томоор орж эхэлсэний анхных нь Аэро Монголиа, дараагийнх нь Изинис болов. Осол аваарын цикл ч тасарлаа. Иргэд зорчигчдын агаарын тээврийн аюулгүй байдалд итгэх итгэл сэргэж ирэв. Батхүү, Цэнгэл сайдуудын үед МИАТ ашигтай ажилладаг төрийн компани боллоо. Нисэх өөр нисэх болов. Хожим нь 2010 онд ИКАО шалгаад Монголд Германаас өндөр оноо тавьсан билээ. Нисэхийн эрх зүйн реформыг эхэлж байсан энэ үе маань Б.Чимэдийн хүргэн асан Гансүх хуулийн сургууль дүүргэж  үндсэн хуулийн эрх зүйгээр диплом бичиж байсан үетэй нь давхцдаг.

Нисэхийн хуулийг бичихээр толь бичиг эргүүлэн ном шагайж, хуулийхаа үг үсэг бүрийг хуучин 386 дээрээ өөрөө шивж суухдаа би эрх зүйт нийгмийн ажиллаx зарчмыг ойлгож авсан юм. Хууль бичих хоббитой боллоо. Үндсэн хуулийн төсөл бичиж Баабарын туслах Эндрю хэмээх Энхтүвшинд дамжуулсанаар Баабарын үндсэн хууль өргөн баригдав. Баабарыг би биширдэг байв. Тэр хүний нөлөөгөөр МСДН-д бүртгүүлж байлаа. Улсын нисэхийн хуулийн төслийг драфталж Гүррагчаа баатарт хүргүүлсэнээр улсын нисэхийн хууль төрлөө. МИАТ компанийн үйл ажиллагааны зааврууд боловсруулах төслийн удирдагчаар Нямдаваа захирал урив. Ингэж ИАТА-гийн шалгалтанд 4 удаа МИАТ-г тэнцүүлсэн бичиг баримтуудын анхны эдишн бэлэн болов. Энэ хугацаанд би нэгэн эрхэм хүнтэй ойртон нөхөрлөв. Түүнийг Хандын Цэдэв гэнэ. Өвөрхангай аймгийн Богд сумын харъяат. Түүн шиг эр хүнтэй би ховорхон тааралдаж байжээ. Цэк бол мэдлэгтэй, хурц ухаантай, түшигтэй, шуналгүй удирдагч байсан юм. Х.Цэдэв монголд навигацын хураамж гэдэг зүйлийг санаачлагч билээ. Москвад ИМО-г олон улсын эдийн засагчаар дүүргэсэн малчин ардын хүү тэрээр олсон мэдсэнээ өөрийн дарга Моломд хэлсэнээр Монгол улс анхны навигацын хураамжийг хурааж эхэлсэн түүхтэй. Цэкийг 2002 онд дэд бүтцийн дэд сайд энгийн билетэнд нь бизнес суугчийн талон өгсөнгүй хэмээн зууж МИАТ-с халуулав. Бид хааяа нисэхийн ирээдүйн тухай төсөөлж, төлөвлөж суудаг байлаа. Тэр мөрөөдлүүд маань миний “Хөгжлийн түлхүүр хаана байж болох вэ” нийтлэлд тусгагдав. 2003 онд нийтлэлээ Монголд цуврал лекц уншихаар бэлдэж байсан Харвардын төгсөгч Элбэгдоржид танилцуулсанаар зарим санааг нь олонд хүргэх завшаан тохиов. Одоогийнх шиг блог, сошиал медиа аль нь байсангүй тул Эбигийн тус маш их байлаа. 

Тэр жилийн наадмаар Өсөхөө аваргын А.Сүхбатад хийсэн тангарааг хараад наадамд хууль хэрэгтэйн байна гэсэн санаа орж ирэв. Наадмын хууль драфтласанаа Цэкийн найз УИХ-н гишүүн Одончимэд гуайд үзүүлэв. Хуулийн төслийг Одончимэд гуай Багаад дамжуулсанаар багахан засвартайгаар Монголчууд наадмын хуультай боллоо. Миний анхны хувилбарт харцага, гарьд гэж биш харин их начин, их заан гэдэг цолны шатлал нэмэх санал байсан юм. Наадмын хууль батлагдах үе бол Жэнко Баттулгын жудогийн холбоог авч олимпийн бэлтгэлийн менежмент хийж байсан үетэй нь таардаг. 

Эби Ерөнхий сайд болж, Нисэхийн хууль дээр хамт ажиллаж байсан Г.Батхүү зам тээврийн сайд болсноор ИНЕГ-ын тэргүүн дэд даргаар ажиллахаар дуудагдав. Нислэгийн Аюулгүй Ажиллагааны Хяналт Зохицуулалтын Албыг үйлдвэрлэл, мөнгө, тэндэрээс холдуулж классик утгаар нь ажиллуулах үүрэг оноогдов. Ахиад л Австрали, Америк Шинэ Зеландын нисэхийн байцаагчдын inspection procedure handbooks, check list-үүдийг хуулан копидов. Манай байцаагчид санаандаа орcноо шалгаж, шаардлагагүй сүгсэгнэх хэрэггүй боллоо. Шалгалтын тогтолцоо системжив. Нисэхийн эрх зүйн шинэчлэлийн цикл ийнхүү битүүрснээр арын хаалга, авилгалаар зөвшөөрөл авах боломж устав. Дараа нь би албан тушаалаа сайн дураараа өгөөд сургуульд явлаа. Harvard of the North гэгддэг Канадын МкГилл их сургуульд нисэх сансрын хууль сурав. Австралийн Грифитт их сургуульд нисэхийн менежментээр бас төгслөө. Мастерийн ажил маань Монголын дотоодын агаарын тээврийн өрсөлдөөний асуудал байсан юм. 

Засгийн газрын зөгийн үүр санаачлагт сэтгэл хөдлөн сурснаа хэрэгжүүлэх бодол тээн хэдэн хүүхдээ чирэн нутагтаа буцаж ирэв. Гэвч байдал өөр болжээ. Намгүйгээр юу ч явахаа больчихож. Ховоор ажил хийдэг систем бий болжээ. МоАХ-н нэгэн нөхөр Женкотой уулзуулж өгөх санал тавив. Болзол нь мэдээж би дэвшвэл түүний ачийг мартахгүй байх. Би чиний жэнкотой жэнкогүй болчихно гэж хэллээ. Мэдээж энэ үг тэр дороо очих газраа очсон бололтой. Нисэхийн чиглэлийн 3 сургууль төгссөн надад ажил өгсөнгүй. Ингэж байтал Жэнкогийн найз Ард Батсүх гэдэг нөхөр авиакомпани байгуулахад туслаач гэв. Ард маань Жэнко байгаа дэмжинэ гэсэн гэлээ. Хувь тохироод ажиллаж Хаан Эйрлайнзыг байгуулалцлаа. Баахан цаас, бичиг баримт боловсруулав. Агаарын тээвэрлэгчийн гэрчилгээгээ ч авлаа. Чехээс авах 2 ширхэг 737-500 онгоцны гэрээ ч бэлтгэгдэж бэлэн боллоо. Бид өртөг багатай тээвэрлэгч (Low Cost Airline) болж МИАТ-тай өрсөлдөхгүй шинэ зах зээл нээж ажиллах бизнес төлөвлөгөө хийсэн байлаа. Гэтэл өнөөдүүл маань ярьж тохирсон хөрөнгө оруулалтаа хийсэнгүй. Хаан Эйрлайнзын бүх  юмыг Хоролсүрэн, Голомтын Баясгалан 2 авлаа. Батсүх тэдэнтэй далд тохироо хийсэн бололтой. Бусдаар бизнес босгуулж хөрөнгө оруулахгүй татан буулгаад бизнесээ зардаг бизнес хийж байсныг нь би хожуу ойлгов. Монголиан Эйрлайнз Групп ингэж мэндэлсэн юм. Тэд бусад нь сар жилээр хөөцөлдөөд ч авч чаддаггүй зөвшөөрлүүдийг цаг, минутаар хэмжигдэх хурдаар авч эхлэв. МИАТ зардал гаргаж арай гэж бойжуулсан 2 ч чиглэл рүү хошуугаа дүрээд ороод ирэв. 2012 оны 1 сард АН засгаас гарахаас өмнөхөн Монголиан Эйрлайнз Групп хэрэгтэй бүх зөвшөөрлүүдээ авч дууслаа. Хонг Конг нисэх зөвшөөрлийг 25 минутанд олгож Монголын төр үйлчилгээний шинэ рекорд тогтоов. Сайдуудын илт дэмждэг нэгэн шинэ авиа компани мэндэлсэнээр Ньюком групп Изинисийн зэлийг эвхэх бэлтгэл ажлаа сонгуулийн маргааш нууцаар эхлүүллээ. Тэд дампуурлын мэнэжмэнтийн мастерийг олж авчран Изинисийг удирдуулав. Изинисийн Жон захирал нь бүх ассетуудыг зарж, өрийг даран, маш цэвэрхэн баланс шийттэйгээр агаарын тээврийн бизнесээс Ньюком группийг алдагдал шаталтгүйгээр эвтэйхэн сугалж холдуулах ажлыг жил хагасын дотор янзтай зохион байгууллаа. Сурах бичгийн хамгийн шилдэг хувилбарын дагуу л Изинис 2014 онд дампуурав. 

2010 онд МИАТ-д асуудал үүсэв. Онгоцоо эвдэж, инженерүүд нь бослоо. Женко хүнд байдалд оров. 2010 оны 6-р сарын 2-ны өдөр намайг өрөөндөө дуудав. Гансүх, Батэрдэнэ болон яамдын бусад хүмс уулзалтанд иржээ. Жэнко надаас МИАТ-н ТУЗ-д орж ажиллахыг хүсэв. Шалтгаан нь Гансүхийн хэлснээр англи хэлтэй хүн хэрэгтэй байна. МИАТ-г КАЛ-д мэнэжментээр өгөх e-мэйл солилцох гэтэл одоогийн дарга нар чадахгүй байна, иймд чиний тусламж хэрэгтэй байна гэв. Гэнэт дургүй хүрээд явчихлаа. Ажлыг ажил авсан хүмүүсээр нь хийлгэдэг юмшд гэж хэлээд гараад алхчихав. Тэд хөмхийгөө зуугаад үлдлээ. Би ч дургүй хүрсэндээ иргэний нисэхийн бодлогын бичиг баримт хийх ажлын хэсэгт орохоос татгалзлаа. 

2010 оны 6-р сард Орхон 2-3 удаа утасдаж санал тавьсанаар МИАТ-д  7-р сард нь орлоо. 8 саяын өртэй, онгоцгүй, бослоготой компанийг цэгцлэх ажил сонирхолтой санагдсан тул Орхоны саналыг хүлээн авч цалингаа онгоцны ахлах үйлчлэгчийн хэмжээнд тогтоох тохироо хийгээд надтай баг болж ажиллаж чадах өндөр мэргэжилийн зарим нөхдөө татан хамруулж чин сэтгэлээрээ зүтгэлээ. Эхний ээлжинд инженерийн хувьд тооцоо хийн 12 сар тутамд хийгддэг байсан С хэлбэрийн техник үйлчилгээний ажлуудыг 18-24 сар болгосоноор хуваарьт техник үйлчилгээтэй холбоотой зардлуудыг 35 хувь буулгав. Банкны хүү 15 хувь байсныг яаралтай хэлэлцээр хийж 10 болгосоноор зээлийн хүүгийн зардал 33 хувь буурлаа. Санхүүгийн review хийх явцад илэрсэн дайны даатгалын асуудлыг Захирал ТУЗ-н даргад уламжлав. Онгоц парк шинэчлэх ажлыг удирдах үүрэг Орхоноос авлаа. Энэ хооронд МИАТ-н дэд захирлын ажилд томилогдсон боловч парк шинэчлэлийн ажлын ачаалалаа нэмэхгүйн тулд 7 хоноод уг албан тушаалыг буцаан өгөв. Ажил асар их байсан тул албан тушаал огт сонин биш байлаа. 2011 оны өвөл дэлхийн онгоцны лизингийн загалмайлсан эцэг гэгддэг Хазитай холбогдож түүний Эйр Лийз компаниас 2 767, нэг 737 онгоц түрээслэх тохироо хийв. Эйрбас Боинг компаниудтай бүтэн жил тулж ажилласаар 2011 онд Боинг компаниас 2013, 2016 онуудад шинээр 3 онгоц худалдан авах гэрээ хийв. Японд болсон гамшигийн үеээр түрээсийн онгоцнуудын даатгалын асуудал хурц болж ирсэн нь шинэ онгоц худалдан авах засгийн газрын шийдвэрт бас түлхэц боллоо. Маш хүнд үе шатуудтай гэрээ хийж байж чадлынхаа хэрээр буулгасан үнээр онгоц авахаар болов. Онгоцны их биеийн үнийг санал болгосoн үнээс 26 сая, Хөдөлгүүрийн үнийг 14 саяаар буулгах гэрээг бид хийлээ. Нийтдээ 4000 орчим е-мэйл солилцсон байдаг. Шинэ онгоцны сургаар инженерүүдийн хандлага өөрчлөгдөж хамт олон эргэн нягтрав . Шинэ онгоц авах гэрээг АНУ ЗГ дэмжиж МИАТ компанид үнэгүй бизнес план хийж өгөхөөр болов. USTDA-г 9 сар тойгдсоны эцэст 400000 долларын буцалтгүй тусламж гаргуулж бид дөнгөлөө. Гэвч ЗТБХБЯ дээр МИАТ-с 1.2 сая долларын зардалтай бизнес план хийх тэндэрийг зарлан Хонг Конгийн Сийбури, Баттулга сайдын зөвлөх Ганбатын Либерти Партнeрс компаниар хийлгүүлэх гэрээ байгуулж орхидог байгаа. Алдагдлаа бууруулах гэж чардайж байсан бид бөөн юм болов. Гансүх бид нарын дунд том ангал үүслээ. Гадны мэнэжмэнтийг 50 гаруй мянган долларын цалинтайгаар ажиллуулна гэсэн гэрээ нь ч будаа болов. 5 сая төгрөг монголоосоо харамлаад 50 мянган доллараар гадаадыг цалинжуулах Гансүхийн анти-патриотизмыг ЗГ дэмжсэнгүй. Би занаанд оров.

2012 оны сонгууль гэхэд МИАТ урсгал зээлийн 8 сая долларын өрийг барагдуулж өргүй болсон байлаа.  2012 оны 10 сард Гансүхтэй төрийн ордонд уулзаж МИАТ-г удирдах сонирхолтойгоо хэлэв. 2 жилийн турш өсөлтийн нөхцөлийг хангасан ажлынхаа үр өгөөжийг үзэх сонирхол үнэндээ надад байлаа. 2010-1012 онуудад бууж өгөхгүй зовоож байсан шатахуун хямдран буух шинж тэмдэг мэдэгдээд байсан үе тул хорхой хүрч байлаа. Яг үнэндээ 2011, 2012 оны МИАТ-н алдагдал бол шатахууны гэрээлсэн үнэ, зах зээлийн үнэ нэмэгдсэнээс төлсөн үнийн зөрүү+Сийбурид төлсөн 1.2 сая долларын дүнтэй мөргөж байлаа. Үйл ажиллагааны хувьд МИАТ алдагдлаас бүрэн ангижраад байсан үе юм. Шатахуун дээр бол бид яаж ч чаддаггүй байсан билээ. Гансүх нисэхийн хууль шинэчилж өгөхийг надаас хүсэв. Би субботник хийхгүй төлбөртэй л хийнэ, эсвэл ажилд томилбол хийе гэлээ. Ингээд 2 тийшээ боллоо.  

Гансүхийн МИАТ-д илгээсэн метронпажууд бүхнийг самарч орхилоо.  2012 оны 12-р сард хийхээр бэлэн болсон байсан АНУ-н ЭксИм-ийн зээлийг Батзаяа, Билэгсайхан хоёр хутгаад болиулж орхив. Тэд арга буюу бодит байдалд гүйцэгдэж уг гэрээг 2013 оны 12 сард хийсэн боловч завсарт нь онгоцоо санхүүжүүлэх гүүрэн зээл хөгжлийн банкнаас авахаас өөр аргагүй болж гүүрэн зээлийн хүүд 8 сая доллараар МИАТ-г шатaaлаа. Өөрөөр хэлбэл 767 онгоцны үнийг тэд 8 сая доллараар буцаагаад өсгөчихөв. Билэгсайхан нар дуулиант хэргээр далимдуулан МИАТ-г зогсоо зайгүй муулж давхилдсанаар зорчигч урсгал ч буурав. Сайд Гансүх "нисэгчид л баялаг бүтээгчид бусад нь паразитууд" хэмээн мэдэгдсэн нь хамт олны идэвхийг сөнөөж орхив. 2013 онд шатахууны үнэ 400$-р буурчихаад байхад алдагдал хүлээн, Хоролсүрэнгээс шүүхийн шийдвэрээр  хураасан 6.2 тэрбум төгрөгийг оруулан тооцож байж арай гэж 2 тэрбумын ашигтай баланс шинэ жилээр бичив. Ашиг ч гэж дээ 18 тэрбумын алдагдал сүүлд нь ил болов. МИАТ компанийн удирдлага удирдах чадамжаа алдаж Энхтайвны гүүрнээс ирэх дохио зангааг хүлээн суудаг паралич горимд шилжсэнээр орлого эрчимтэй унав. Доллараар тооцсон орлого өмнөх онтойгоо харьцуулахад 10 саяаар унасан ч мөнгөний ханшны зөрүүнээс шалтгаалсан төгрөгийн орлогын яльгүй өсөлтөөр өөрсдийгөө хуураад өнгөрлөө. 

МИАТ-д шүүмжлэхгүй байхын аргагүй тэнэглэлүүд хэм хэмжээ болж эхлэв. Миний удирдаж байсан хэлтсийг 4 хуваагаад 2,5 сая төгрөгөөр цалинждаг 4 хэлтсийн даргын мэст үүсгэв. Холион бантан хутгасан гэрээ хэлэлцээрүүд сонин хэвлэлийн бай, олон нийтийн элэг доог болов. Нисэх дахь ардчилалын нэрийг Билэгсайхан нар шавхайтай хутгаж хаячихаад гараад арилав. Шүүмжлэлд Гансүх тунчиг ихээр эмзэглэв. Надад жиргэлээ гэж эрүү үүсгэх хүсэлтийг МоАХ фракцын гишүүн тэрээр цагдаад тавьж онигоо болов. Үг хэлэх эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийг төлөөлж төрд суусан сайд жиргээгээр эрүүгийн хэрэг үүсгэж байгаад хуулийнхан хүртэл гайхав. Гансүх албан тушаалын дарамт зүйл бүрээр үзүүлэхийг оролдож эхлэв. Ингээд би жиргээч болохоор шийдлээ. Би үг хэлэх эрх чөлөөгөө эдлэхээр шийдлээ. 

Ажилгүй ч эрх чөлөөтэй байгаа надад олон сонголт гэнэт босож ирэв. Цаашид суралцах уу, бизнест орох уу. Мэдээж энэ сайдын үед бизнест орвол юу болохыг Изинис харуулчихлаа. Сурах 2 сонголт гарч ирэв. Агаарын тээврийн мэнэжмэнтийн чиглэлээр тэтгэлэг элбэг олддог PhD –д зүтгэх үү, эсвэл эх орондоо арай хэрэгтэй мэргэжил болох олон улсын бизнесийн хууль сурах уу. Би хууль сонирхдог, хуультай ажилладаг болоод олон жил болжээ. Барууны сургуульд хуульчаар сурч Монголын гэрээнүүдийг сайжруулж эх орноо тархиараа хамгаалах хүсэл хэдийнээс надад байсан. Завтай болсон боломжоо ашиглаж болохгүй гэж үү гэсэн санаа орж ирэв. Асиана компанийн шургаагаар Солонгосын өрсөлдөөний газраас МИАТ-д тавиад байсан 2 сая долларын торгуулийг амжилттай заргалдаж хүчингүй болгуулсан туршлага маань хуулийн сургуульд суралцах итгэлийг надад өгсөн юм. Шалгаруулалтанд нь бэлдэж бэлэн болоод Juris Doctor програмуудад өргөдөл гаргалаа. З хуулийн сургуулиас тэнцсэн урилга ирлээ (Sydney, Macquarie, Bond). Тэдний нэг нь дэлхий топ 10 law school-д багтдаг Sydney Law School. Одоо би тэтгэлэг хайж байна. Надад тэтгэлэг олдоод барууны mining law, contract law, investment law зэргийг өөрсдөөс нь мэдэж авч чадвал Монголынхоо ашиг сонирхолыг тархиараа хамгаалах снайпэр болж, Оюу толгойн гэрээг шинэчлэх ажилд оролцох, Монголын бизнесүүдэд туслах, эрдэм ном, ур чадвар, муу санаа, туршлагаа эх орондоо зориулах боломж надад гарч ирнэ. Хэрэв тэтгэлэг олдохгүй бол МИАТ-даа, агаарын тээвэртээ үргэлжлүүлэн зүтгэсээр байх болно. Эсвэл PhD хийхээр хөөцөлдөх ч цаг байж л байна. Ер нь ийм субъектив хандлагатай дарга нарын үед холхон өөрийгөө сайжруулаад, боловсрол хөөгөөд байж байх нь дээр байдаг юм.

Бусдын бүтээсэнийг монумент, концертоор үнэлдэг одоогийн тогтолцооны дарга нар миний хийснийг ойлгох гэж их удна. Учир нь хүн өөрийнхөө потенциальд таарсан зүйлсээ л ойлгож үнэлдэг. Энэ бол тэдний буруу биш. Мунхагуудыг гаргаж ирж орой дээрээ залдаг бидний л буруу.  

Эцэст нь ардчилалын тухай ганц үг хэлье. Ардчилалыг бид олонхиороо шийдвэр гаргах тогтолцоо гэж ойлгодог. Олонхи гэдгийг бид хэрхэн ойлгож, харин тэд хэрхэн ойлгож байна вэ.

Монголд бол мэддэг мэддэггүй олон хүн сууж байгаад мэддэггүй олонхийн шийдвэрээр олон асуудал “шийдэж” байна. Тэнд бол мэддэг цөөхөн хүний үгийг “харьцангуй олонхи” нь хүлээн зөвшөөрөөд мэргэн шийдэл олоод явж байна. Ялгаа нь мэдлэг бол хүн төрөлхтөн 7 тэрбумуулаа хүлээн зөвшөөрч дэмжиж байгаа абсолют олонхийн шийдвэр гэдгийг тэр “харьцангуй олонхи” бас хүлээн зөвшөөрч чадаж байгаад л байгаа юм. Монгол улс ийм ардчилалын тогтолцоонд хурдан шилжих тусмаа л хурдан хөгжинө. 

За ингээд дуусгая. Өөрийгөө магтсан өөдгүй жаал гэж яаран бүү хэлээрэй. Энэ хүртэл уншиж дуусгасанд баярлалаа. Надад амжилт хүсээрэй. какака @batengineer