АРДЧИЛСАН НАМД ОЛДСОН ОЛЗ

Халхын заяа ихээ гэдэг шиг ардчилалын заяа ч бас их ажээ. Ардчилсан Нам яг коммунист нам болдогийн даваан дээрээ сонгуульд ялагдаж нэг юм аврагдлаа. Энэ сонгуулиар МАН сайндаа ч ялсангүй, харин АН муудаа ялагдаж орхив.

Ардчилсан намыг юу муу болгож, юу муухай харагдуулан ялагдуулав?

Мэдээж мэнэжмент. АН маш буруу коммунист мэнэжтентийг сонгосноосоо болж ялагдав. Зүгээр л ардчилалын талынхан тэднээс олноороо нүүр буруулчихлаа.  АН-г коммунист нам болохыг харж байснаас МАН-д засгийг шилжүүлэх нь гарз багатай хувилбар болж хувирснаас АН гишүүд дэмжигчдийнхээ саналыг ч олноор нь алдаж ялагдав.

АН сонгуулийн хуульд сонгууль эхлэхээс өмнө 6 сарын дотор нэмэлт өөрчлөлт оруулж болохгүй гэсэн хуулийг нулимж хаяад цэцийн шийдвэрийг хэлэлцэн хүлээн авсанаар ялагдлын сууриа өөрөө цутгасан юм. Цэцийн дүгнэлт зөвхөн УИХ сонгуульд хамааран гарчихаад байхад л түүнийг орон нутгийн сонгуульд хэрэглэж нийслэлдээ БатҮүлийн багийг бас ялагдуулах нөхцөлийг хамтад нь тулгаж орхилоо.   Эцэст нь сонгуульд нэр дэвшигчдээ торуулахдаа л намын дарга нь хуулийн хугацааны шөнийн 24 цагтай нийлэн намаа шахаанд оруулж байгаад тас харанхуй хуйвалдааны хуваарилалт гаргасанаар шинэхэн зурсан ихэнх тойргууд эзэнгүйдэж хүний хоол болов.

Мэдээж сонгуулийн бохир технологи, их дээрээс зохион байгуулсан бохир  үйлдэлүүдийн үр дүн МАН-д 20 суудал нэмж авчирсныг хэн ч одоогоор үгүйсгэж мэдэгдэл гаргаагүй байна.

За тэр сонгууль ч яахав. АН-ы гишүүний хувьд нам маань коммунист нам болохоос аврагдсанд би туйлын баяртай байгаагаа нуух юун. Мэдээж сонгуулийн дараа олон аавын хүү ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжин орж эхлэнэ. Яг би 14 онд АН-ы коммунист сайдын шахаагаар ажлаасаа халагдаж байсан лугаа адил хэлмэгдэл АН-ы гишүүдийг тойрохгүй.  Гэвч АН-ы олон гишүүний өмнө төрийн хаалга хаагдсан ч хажууд нь өөрсдийгөө боловсруулах, намаа ардчилах, алдаагаа ухаарах, дараагийн ялалтандаа бэлдэх цонхнууд цэлийтэл нээгдлээ. Төр засаг, аж ахуйн аахар шаахар ажлаас чөлөө авсанаар энэ бүх зүйл бодитой болох боломж гарч ирж байгаа юм. АН алдсан 4 жилээ олдсон 4 жил болгох боломж цэлийтэл нээгдлээ.

Сонгуулийн маргааш л намын түр удирдлага албан тушаалаасаа огцрохоо мэдэгдэж түр суудлаа түр орлон гүйцэтгэгчдийн үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчдэд шилжүүлэв. Ерөнхийдөө АН де факто удирдлагагүй шахуу болоод даруй 4 сар боллоо. Намын хаотик байдал орон нутгийн сонгуулиар тод харагдав. 2012 онд авч байсан ихэнх өндөрлөгөөсөө АН нуран буулаа. Намын шинэчлэл ярьсан залуус хаа нэг буланд хашаа хорооны сонгуульд өрсөлдөцгөөн улс төрд орох замаа засах гээд шинэчлэлээ түр унтаа байдалд шилжүүлэв.

Намын шинэчлэлийн амин сүнс нь намын шинэ удирдлагыг сонгох явдал. Чухамхүү энэ хүнийг олж тодруулсаны дараа л шинэчлэлийн санаачлагууд бодит ажил болох боломж гарч ирнэ. Дараагийн удирдлага юу хийх ёстой вэ. Миний бодлоор шинэчлэл бол дараагийн бялуу хуваалт байх ёсгүй. АН-ы шинэчлэл бол системийн шинэчлэл байх ёстой. Шинэчлэлээ дүрэм, намын зохион байгуулалтаасаа эхлэх хэрэгтэй. Намууд орон нутгийн зохион байгуулалтаар байгуулагдан ажиллаад төр авмагцаа мэргэжлийн байгууллага, салбар руу орж ажиллах болдог. Иймд намын зохион байгуулалтанд мэргэжлийн салбарын онцлог, хандлагаыг тусгах зайлшгүй шаардлагатай. Дарханы нам, Сэлэнгийн нам биш, дарханы нам, мужааны нам байх хэрэгтэй байгаа юм. Салбар салбарын бодлого намууд дээр зангидагдаж бэлтгэгдэхгүй байгаагаас тохиолдлын хүмүүс шагналын журмаар салбаруудад очиж түйвээсэнийн үр дүн 2016 онд АН-д ирсэн гашуун сургамжийг мартах ёсгүй. Мартахгүйгээр барахгүй намын зохион байгуулалтандаа салбар бүлгэм, хороодыг байгуулж алдаагаа засах ёстой юм.

Намын шинэчлэлд дараах гурван зорилтыг хэрэгжүүлээсэй гэж хүсэж байна.

1.     Намын орон нутгийн зохион байгуулалтыг салбарын бүлгэмийн зохион байгуулалт руу шилжүүлэх. Орон нутагт салбарын дэд бүлгэмүүдийн багасгасан хувилбаруудын нийлбэр хэлбэрээр намын байгуулагыг өөрчлөн зохион байгуулах. Ингэж чадвал засгийн эрх авсан тохиолдолд хамгийн шилдэг хүмүүсийг улс ардын аж ахуйн салбар бүрт гаргаж ирэх, тэднийг системтэйгээр бэлтгэх боломж гарна. Үр дүнд нь Монгол л хожно. Орон нутгийн намууд хамаатан садан, сум баг дамжсан ханлиг ванлиг хэлбэрээсээ салж илүү төр, улс ардын аж ахуйн ажил аваад явах чадамжийг бүрдүүлдэг, бэлддэг зохион байгуулалтанд орох юм. АН өнөөдөр Ялсан Баянгол, Сүхбаатар аймаг, Завхан аймагтаа бүх хүчээ төвлөрүүлж орон нутгийн засаглал, удирдлагын жишиг загвар бий болгох хэрэгтэй. Гадаадын нутгийн удирдлагын тэргүүн туршлагуудыг энэ аймаг дүүргүүдэд авчирч нэвтрүүл. 2020 онд бусад аймаг дүүргийг эдэн шиг болгоно гэж харуулж үзүүлж байж л ялах боломжтой.    

2.     Намын удирдлагад залуус, эмэгтэйчүүд, Ардчилалын анхдагчдын төлөөлөлийг тэнцүү оруулж байх асуудлыг шийдэх ёстой. Ардчилсан нам эмэгтэйчүүд залуусынхаа оролцож дэмжиж авсан эрх мэдлийг Ардчилалын анхдагч, намын лидер гэх хэдхэн хүн л хувьдаа завшиж, ойр дотныхноо татахад ашиглаж байдаг луйврын схемээсээ салах цаг болсон байна. Залуусаа, эмэгтэйчүүдээ зоригтой дэвшүүлж чаддаг МАН-д олон дэвшилтэд залуусыг алдсан нь АН-ы боловсон хүчний бодлогын дампуурлын л үр дүн. Энэ алдааг намын шинэчлэлээр заавал засах ёстой. Залуустаа итгэдэггүй намд ирээдүй байхгүй.

Нам 4 дэд даргатай, түүнээ хувьсгалчид, дунд үе, эмэгтэйчүүд, залуусын төлөөлөлөөс сонгодог байх ёстой гэж бодож байна. Дэд даргагүй, намын дарга ЕНБД гэсэн 2хон хүн олон нийтийн намыг удирдах нь ардчилалын зарчимд таарахгүйгээс гадна намын эв нэгдэлийг бэхжүүлдэггүй болох нь туршлагаар батлагдлаа шүү дээ. Намаа олуулаа удирдая. Төлөөлөлөө зөв хуваарилая. Ингэж байж фракцлагдсан хуваагдлаасаа ангижирна.

3.     АН ялагдсанаар завтай болсон. Энэ заваа гудамжны эрх мэдлээ булаалдан үрвэл үнэхээр харамсалтай. АН 2016-2020 оны хооронд дараагийн сонгуульд ялбал батлах реформын дор хаяж 76 хууль (нэр дэвшихийг горилогч бүр нэг хууль бэлдэх), засгаа байгуулбал хэрэгжүүлэх салбарын 15 бодлого (сайдад санаархагч бүр нэг салбарын бодлого бэлдэх), реформын төслүүдээ маш нухацтай, нягт нямбай бэлдэх ёстой юм. Үүнд 1.5-2 жил орно. Магадгүй хүн хүч, мэдлэг ур чадвараас хамаараад түүнээс ч их цаг авч магадгүй. АН-ы олон жилийн алдаа бол засаг авахдаа хамаг анхаарлаа хандуулаад засаг авангуутаа хийх ажлаа бэлддэггүйд байгаа. Сонгуулийн өмнөхөн хам хум сонгуулийн оноо цуглуулахад чиглэсэн намын мөрийн хөтөлбөр гаргаад засаг авмагц түүнийгээ хэрэгжүүлэх ЗГ-н мөрийн хөтөлбөр гурилдан гаргадаг. Цаашид ингэж баймааргүй байна. Нухацтай, судалгаатай, тооцоотой реформуудыг эртнээс мэргэжлийн өндөр түвшинд бэлдэж байж засаг авдаг болох хэрэгтэй.

Энэ бүхнийг хэн зохион байгуулж хэн хэрэгжүүлэлтийг нь удирдан чиглүүлэх вэ? Мэдээж намын дарга, намын штаб. Хүний нөөцийн бодлого нь хямралд орсон АН-ы хувьд энэ маш том асуудал болоод байна.

Хэд хэдэн кандидатын сураг гарч байна. Сайн муу хэн нь ч байсан энд бичсэнийг ажил болгохоо илэрхийлбэл би дэмжихэд бэлэн. Эцсийн эцэст зөв хүн биш зөв систем ажилладаг тийм намыг л би хүсээд байгаа юм.

АН-н даргыг гаднаас сонгодог байсан үе саяхан. Яг үнэндээ Ж.Наранцацралт, Р.Амаржаргал нар бол Н.Багабанди гэдэг хүний л сонгож зөвшөөрсөн намын дарга нар байлаа. З.Энхболд бол хэн ч сонгож томилоогүй намын дарга байв.

Даргаа зөв сонгох нь шинэчлэлийн тавин хувь нь шүү дээ. Иймд бид маш олон талаас нь харж тодруулах ёстой юм.

Намын дарга болох хүн дараахь шинж чанарыг агуулж байгаасай гэж хүсэж байна.

1.     Ардчилалын үнэт зүйлсийг ойлгодог, түүний төлөө жинхнээсээ тэмцдэг байх.  Ардчилсан намын дарга, гишүүдэд заавал байх чанар бол энэ. АН гишүүнээр элсүүлэхдээ элсэхийг хүсэгчийн хүний эрх, ардчилалын үзэл санаанд нийцсэн байдал, үүх түүхийг (records) анхааралтай шалгаж байх ёстой гэж боддог. Өнөөдөр ардчилалыг гажуудуулан, хүний эрхэм чанарыг гутаан солиолч солиорчихоод, маргааш АН-д элсчихсэн, сонгуульд мөнгө шидэн нэр дэвшээд явж болоод байгаагаас АН бохирдож харлаад, гишүүдийнх нь урам хугараад байгаа юм. Бусдын эрхэнд халдах, эрх мэдлээр дарангуйлахыг санаархагчид, тийм үйлдэл гаргаж байсан хүмүүсийг эгнээндээ оруулддагүй нам болсоны дараа л АН ардчилсан үзэл санаагаа хаа нэгтээ гээх аюулаас бүрэн ангижрана. 

2.     Зохион байгуулах авъяас чадвар сайтай, намын нэгдлийг хангаж, гишүүдээ ялгаварлан гадуурхахтай хатуу тэмцэж чадах. Нам бол хүн сүрэг. Хамгийн анхны нам бол хүн сүрэг байсан гэх гэсэн юм. Нам тэр шинж чанараа одоо ч хадгалж байгаа. Өөр өөрийн бодол төлөвлөгөөтэй олон хүнийг нийтийн зөв үйл хэрэгт хамтад нь чиглүүлж чадах нь удирдагч хүний үүрэг. Бид сайхан ярьдаг,  сайн хор найруулдаг удирдагчидтай байж үзсэн. Одоо илүү прагматик зорилтыг, илүү бодит ажил болгож чадах хүмүүс олж намаа удирдуулах цаг болсон. Намын гишүүн бүр эрхэм чанарыг агуулсан бие хүмүүс байдаг. Гэтэл тийм гишүүдээ дарангуйлах, хүзүүн дээр нь гишгэж байж гарсан өндөрлөгөөсөө няц гишгэхийг өмнөх удирдлага ихээр оролдох болсоноос намын эв нэгдэл тарж алга болсон. Фракцууд бол яг үнэндээ аль нэг өөрийн намын даргадаа няц даруулахгүйн тулд буй болсон өмгөөлөлийн бутнууд юм. Гишүүдтэйгээ удирдлага нь ялгавартай ханддаг  соёлоос үүдэлтэй, тэр соёлд зохицон тэгш харилцааг эрэлхийлэгчдийн шийдэл бол фракцууд байлаа. Гишүүдээ гадуурхан, ялгаварлан харьцдаг удирдлагын соёлоо халахгүйгээр фракцуудыг тараах ямар ч боломжгүй. Иймд шинэчлэлийг эхлүүлье гэвэл намын удирдлага харьцаагаа шинэчлэхээс эхлэх ёстой.  Намын цоо шинэ харилцааны соёл бидэнд хэрэгтэй. Намын хуучин удирдлага гишүүдтэйгээ эргэж уулзах нүүртэй үлдье гэвэл өмнөх буруу харьцаандаа уучлах гуй.  

3.     Олон улсын нэр хүндтэй, гадны ардчилалыг дэмжигч улс орнуудтай сайн харилцаа үүсгэж чадах, олон улсын түвшинд Монголын ардчилалыг дэмжүүлэх чадвартай байх. Монголын ардчилал үүсэхдээ л олон улсын ардчилсан хувьсгалуудын хэсэг байсан. 90-д онд ардчилалын нэрээр орж ирж байсан дэмжлэг, тусламжаар л Монгол улс амьдарч байсан нь бодит түүх. Эдийн засгийн хүндрэлүүдтэй олон улсын тавцанд идэвхтэй байж байж л тулж давж чадна. Үүнийг зохион байгуулж удирдаж чадах удирдлага бидэнд хэрэгтэй. Өнөөгийн намын дарга маргаашийн Ерөнхий сайд, УИХ-н дарга. Иймд энэ хүний ур чадвар мэдлэг боловсролоос зөвхөн АН гишүүдийн хувь заяа биш, улс орны хувь заяа хамаарах болно.  

4.     Ард түмний мандат авсан байх нь өнөөгийн цаг үеийн маш чухал шалгуур байна.  Дарга нь ард түмний мандат авч чадаагүй, үгүйдээ л халдашгүй эрх олоогүй нам яаж зовж арчигддагийг бид өнгөрсөн 4 жил МАХН-н туршлагаас бэлхэнээ харлаа. УИХ гишүүний халдашгүй эрх аваагүй хэнийг ч ямар ч хэрэгт зохиомолоор чихээд оруулчих боломж өнөөгийн бохир улс төрд хэвийн хэм хэмжээ нэгэнтээ болжээ. Олон сайхан залуус, ирээдүйтэй лидерүүд парламентын гадна байгаа нь харамсалтай. Тэднийгээ бид сонгоод намаа удирдуулбал сонгууль дөхөх үед намын даргын хувь заяагаар тоглох, намаар наадах бол энүүхэнд байгаа аюул юм. Өнөөдөр ч Гантөмөрийг нэр дэвших сургаар хөлсөөр бичдэг зарим хүн элдвийн будаг цацаад эхэлсэн байна. Энэ аюул 20 онд улам ихэснэ. “Даргагүй нам сонгуульд яаж ордогийг харнаа” гэдэг үг хэлэх хүн захаас аван бий. Тэд хийх улс төрийн шийдлээ л гаргачихвал хэнийг ч юунд ч хийдэг болохыг бүгд мэдэж авсан. УИХ гишүүний бүрэн эрхтэй Тэмүүжин нарыг яаж зовоосон, гишүүний бүрэн эрхгүй Л.Гансүхийг яаж хэлмэгдүүлсэн хичээл саяханых шүү дээ. Залуусаа, ялангуяа ирээдүйтэй лидэрүүдээ ийм бохир улс төрийн тоглоом болгож болохгүй. Тэдэнд УИХ гишүүний халдашгүй эрх эхлээд өгч байж урдаа гаргахаас өөр аргагүй байдалд оруулдаг муухай цаг үе ирсэн байна. Иймд одоохондоо УИХ дахь АН гишүүдээс намын даргад өрсөлдөж энэ шинэчлэлийг эхлүүлсэн нь дээр санагдаж байна. Харин залууст намын дэд дарга, ЕНБД-г өг. Тэднийг тэр олон хууль, бодлогын баримт бичиг, төлөвлөгөө план бэлдэх зохиох ажилд дайчил. Тийм ажилд оролцоогүй хүмүүст нам ялсаны дараа албан тушаал өгөхөө л больчих. Ингэж чадвал АН цоо шинэ хүчирхэг, чадварлаг нам болж чадна. АН зөвхөн зөв болсон цагтаа л жинхэнэ хүчирхэг нам байж чадна. Иймд намаа зөв болгоё. Ингэвэл улсын маань хөгжил, ардчилал зөв болно. 

- Мөсөн дээр мөнгөн аяга тэр юу вэ?

- Бөөн олз. 

- Тиймээ тэр олз таньд 6 сарын 30нд 48 байсан. Одоо 44 үлдлээ

АН гишүүн Бат (инженер)