60 тэрбум буюу Монголыг мөхөөх технологи

Юмжаагийн Цэдэнбал Хорлоогийн Чойбалсангаас тусгаар тогтносон Монгол улсыг хүлээж авсан юм. Хувьсгал, хэлмэгдүүлэлт, дайн, анхдугаар 5 жилийн төлөвлөгөөнд дээр дооргүй хамгаа гөвөн, хүнээ зовоож байж арай гэж тусгаар улс байх эрхээ Сталинаас асар их төлөөсөөр худалдан шахуу авсан нүцгэн шахуу хөдөөний Монгол түүнд ирсэн байдаг.  Дайны дараа Зөвлөлтийн дагуул болж социалист лагерьт (лагерь гэдэг үг нь жинхэнэ утгаараа шүү) нэгдсэн улсууд дундаа хамгийн хоцрогдсон ядуу нь азийн  Монгол байв.  Түүний мэдэлд Монгол улс 1952 оноос 1984 он хүртэл 32 жил оршин байсан юм. Оршин байх гэж арай даруу хэллэг байх. Хөгжин цэцэглэсэн гэвэл илүү зохино гэж бодож байна.  

Цэдэнбал яаж удирдаад Монголыг ийм болгочихов оо?  Олон олон шалтгаан байгаа ч товчхондоо тэр зүгээр л шилдэгүүдийг гарган ирж, шившигүүдийг хол байлгаж чадсанд л байдаг юм билээ. Мэдээж үйлдэл бүхнээ зөв хийсэн гэж хэлэхгүй. Алдаа нугалаа ч хийсэн. Хаашдаа цаг үе нь тийм байсан юм.

Эхний 7 жилийг тэр мал аж ахуйг нэгдэлжүүлэх замаар тариаланч, ажилчин, сэхээтэн ангийн хүний нөөцийг малын ажлаас суллан авахад зарцуулсан байдаг.  Ингэж суларсан малчдын армийг хэрхэн техник технологитой харьцаж сурган, хэрхэн үйлдвэржилт, бүтээн байгуулалтын дөртэй болгосон бэ? Эхэн үедээ үнэхээр гадны мэргэжилтнүүдийн хүчийг ашиглахаас өөр сонголт байсангүй. Орос сургагчдын анхны ээлжийг дагалдан техникийн дөртэй болсон малчин бол атрын анхдагч аав минь билээ. Үүний зэрэгцээ анхны онцчуудыг Зөвлөлт Орос улс руу сургахаар илгээж байсны тоонд Ленинградын Улсын Их Сургуульд статистикийн мэргэжлээр илгээгдсэн ээж маань ч байлаа.

Орос сургагч, хятад ажилчид олноор Монголын бүтээн байгуулалтанд 60-д оны дунд үе хүртэл оролцож байлаа. Нам засгийн шат шатны дарга нар зөвлөлтийн мэргэжилтнийхээ үгээр явдаг байсан тул хот балгадын төлөвлөлт, бүтээн байгуулалтын шийдвэрүүд ихээхэн алсын хараатай, зохион байгуулалттай байв. Үүний жишээг  1960-д онд хүйтэн дайн оргилдоо хүрч, Монгол улс НҮБ-д элссэнээс шалтгаалан Хятадын харилцаа муудаж иртэл бүтээгдсэн 40, 50 мянгат, их дэлгүүр, Энхтайвны гүүр, Засгийн газрын ордон тойрсон бүтээн байгуулалтаас харж болно.

Ерөнхийдөө Цэдэнбалын үе буюу 1959-1984 оны хооронд 25-хан жилийн дотор бүтээгдсэн, боссон, хэвшсэн, дадсан тэр бүхнийг бид социализмын үе хэмээцгээдэг. Энэ үе бол Монголд эрдэм мэдлэгтэй нь оройлж байсан зурвас үе билээ.  Зүгээр нэг эрдэм мэдлэгтэн оройлж байсангүй. Гадаадад сурсан мэргэжилтнүүд нь оройлж энэ улсыг өндийлгөсөн юм. Зөвлөлтөд суралцсан олон мянган монгол хөдөөний Монголыг өөрчилсөн. Тэд хөгжил гэж юу байх ёстойг нүдээр харж биеээр заалгаад ирдэг байсан тул яг заалгасан номынхоо дагуу Монголыг босгож ирсэн. Гадаадад суралцагчдыг дэмжсэн шалтгаан нь их энгийн. Хөгжихийн тулд гаднаас л суралцах ёстой байлаа.  Гадны мэдлэгийг тээж ирсэн хүн л үүнийг өгч чадах байв. Дэлхий даяараараа л ингэдэг. Аль ч улс гадны мэдлэгийг өөриймшүүлж л хөгждөг. Өнөөгийн хөрш Хятад яг ингэж л хөгжиж байна. Мэдээж дотоодод төгссөн самородокууд олон байсан. Тэд дотоодод сурсан ч орос хэл дээр лекцээ сонсдог, орос багш нараас мэдлэгээ авдаг байсан нь олон.  Нам засаг нь ч тэднийг төгссөн даруйд нь байршуулж сурсан мэдсэнийг нь бүтээн байгуулалтанд шавхаж авсан. Хэрэв тэр үед мэдлэгийг нулимаад хаяж байсан бол их хувьчлалаар олигтой үнэ хүрэх , хувьчлагдсаны дараа үндэсний хөрөнгөтнүүдийг төрүүлэх нэг ч бүтээсэн баялаггүй сууцгааж байх байлаа.

Цэдэнбалын үед л Монголын ерөнхий боловсрол үсрэнгүй хөгжсөн байдаг. Яаж ингэж үсэргэв? Эрхүүгийн РабФак л төгссөн тэр удирдагч монголчуудаас хамгийн өндөр боловсролтойг нь оройд нь гаргаж тавиад эхэлсэн. Мэдээж зарим нэгийг нь буцааж буулгасан, хэлмэгдүүлсэн, зарим нутгаас түлхүү дэмжиж дэвшүүлсэн. Гэвч ерөнхий ханаараа боловсролтой хүнийг л дээш нь татаад байсан байдаг. Сайн сурч, сайн боловсрол эзэмшвэл гадаад дотоодын сургуульд суралцан цаашид сайн сайхан явж болохыг ард түмэнд бодит үлгэрлэл жишээгээр харуулаад эхэлмэгц хүн бүр, хүүхэд бүр боловсролд шамдах болсон.  Энэ боловсролд тэмүүлэх тэмүүлэлээ дагаад Монгол боссон. Босоод зогсохгүй, бодолтой, байр сууртай, алсын замналтай дэлхийн улс болсон. 

Газар дундын тэнгисийн зүүн эрэгт Израиль хэмээх 8 сая иргэнтэй ч бяцхан газар нутагтай асар хүчирхэг улс бий. Түүнийг тойроод 700 сая хүнтэй лалын ертөнц Израилыг газрын хөрснөөс арчихаар заналхийлэн байдаг.  Израильчууд анх Палестинд хөл тавсан 50-д оноосоо л ном эрдэмийг шүтэн төр улс, эдийн засгийн бүх шийдвэрээ ном эрдэмийн хамгийн сүүлийн үеийн ололтонд тулгуурлан асар бодлоготойгоор хөтлөн явуулсан юм. Зөвхөн эрдэм чадалтай иргэдээ төр нийгмийн удирдлагад хамгийн өндөр шалгуураар шилж байршуулна.

Шалтгаан нь их энгийн. Израиль шинэ бөгөөд жижиг улс. Цорын ганц ялагдал л тус улсыг газрын хөрснөөс үүрд арчих үр дагавартай.  Иймээс ялагдал гэдэг үг тэдний хувьд байж болох хувилбар (option) биш. Аливаа тулгарсан тулаан тэмцээнд байнга ялах ганц л арга бий. Тэр бол мэргэших, бэлтгэх. Ингэж, ийм л энгийн бөгөөд бодит шалтгаанаар чухамхүү профессионализм нь Израиль улсын үндэсний гол үзэл баримтлал, айдентити болтлоо хөгжсөн юм. Мэдээж үүн дээр жүүд үндэсний эртний сургаалиуд, эрдэм ном ур чадварыг дээдэлдэг зан чанарууд, 20-р зууны эхнээс хэвлэгдэн тархаж байсан Сионы өвгөдийн протоколууд гэх мэт бүтээлүүд энэ үндэсний хэв шинжийг бүрдүүлэх зүг чиг, философийг нь тодорхойлоход ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн.

Хөрш Арабын ертөнц бол шашин, нам, популизм, шовинизмын далайд умбан, өөрсдийн олон бүтэлгүйтэлд Израилийг зүхэн байнгын заналхийлэл сүржигнэлийг бадраан байх авай. 1967 оны 6 өдрийн дайн болтол хэн ч Израилын професионализмын жинхэнэ хүчийг мэдэж байсангүй. Израилчууд 6-хан өдрийн дотор Египетийн агаарын цэрийн хүчнийг армийнх нь хамт бут ниргээд, Иордоныг буулган авч, Сирийг Голланы өндөрлөгт намалдаглаад хаяж билээ. Хажууд нь байгаагүй ч хальсанд буусан өчнөөн баримтаас харахад ингэж хэлж болохоор байгаа юм.  Тэд яаж ийм байж чадав аа.

Нууц нь ердөө л Израилын төрийн болон цэргийн профессионализм, израилчуудын боловсрол, ур чадвар, тооцоо. Арабууд сүрт жагсаалаар хөршөө сүрдүүлж байх зуур тэд алхам бүрээ тооцоолон өөрсдийгөө л бэлдэж байсан байна.

Иргэн Доржзодов 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеээр 60 тэрбумын бичлэгийг ил болгосоноор нийгэмд 60тэрбум гэдэг хэллэг бий болсон билээ. 60тэрбум гэж чухам юу вэ? Ямар учиртай тоов?

Энэ бол Монгол Ардын Намын удирдлага Нийслэлийн төр захиргааны албан тушаалуудаас намынхандаа зарах төлөвлөгөөнд байсан үнийн дүн 60тэрбум орчим байснаас үүссэн нэршил юм. Хаа сайгүй салбар бүрд шургалсан тэр энэ даргын хүн нэртэй тавиулуудыг оруулан тооцоо гаргавал төр зарах наймаа 60тэрбум байтугай үнийн дүнтэй байх нь ойлгомжтой. Гэвч олон түмэн төрийг зарах намчдын энэ наймааг ерөнхийд нь 60тэрбум хэмээн нэрийдэх болсон билээ.

1981 онд гарсан “Не бойся я с тобой” гээд Зөвлөлт Оросын анхны боевик кинонуудын нэг байдаг (яг хамгийн анхных нь1979 онд гарсан  “20-р зууны далай дээрэмчид” шиг санагдаж байна). Түүн дээр гол дүрийн баагийгийн (Лев Дуров) алтан шүдийг шал өөр 2 баагий хоорондоо өгч авалцах тухай асуудал үүсэн бөөн зодоон болдог. Мэдээж алтан шүдний жинхэнэ эзэн (Дуров) шүдийг нь авах гэсэн ацнуудыг Самбо буюу “самозащита без оружия” гэх тулааны урлагийн техникийг ашиглан болгож тавьсанаар нөгөө хоёрын өгөө аваа бүтэлгүйтдэг. Дашрамд дурьдахад самбо бол манай Еөгийгийн дэлхийн аварга болсон спортын төрөл билээ. За сэдвээсээ хазайлгүй буцаж оръё.

60 тэрбум бол ерөнхийдөө яг киноны энэ эпизодын адилаар бусдын юмыг хөндлөнгийн этгээдүүд хоорондоо өгч авалцах процесс бөгөөд харамсалтай нь, энэ киноноос зөрөөтэй нь тэр төрийн суудал намынхандаа өгч авалцах наймаа бодитоор хэрэгжиж, ард түмэн алтан шүдээ амнаасаа алдаад байгаа хэрэг явдал билээ.

60 тэрбум бол зөвхөн хэдэн шуналтай тэнэгийн төлөвлөгөө биш, сүүлийн 18 жилийн туршид нам дамжин хэрэгжсэн Монголын төр зарах тогтолцооны мөсөн уулын зөвхөн оройных нь нэр нэршил юм. Шинжлэх ухаанд ч ориг мөсөн уулыг зөвхөн оройгоор нь таньж нэрлэдэг жамаас энд ч бас хазайсангүй. Доржзодов бол Монголын хөлөг онгоцыг сүйрүүлэх мөсөн уулыг анх харж мэдээлсэн шүгэл үлээгч. 

60тэрбумын үр дүн нь юу болдог вэ гэдгийг сонирхоё.

Энийг тайлбарлахаасаа өмнө нэгэн гадаад жиргээчийн саяханы жиргээг та нарт уншуулъя.

Belinda Bozzoli (@belbozz) гэх эмэгтэй энэ оны 3-р сарын 18нд  “Destroying a nation does not require the use of bombs or missiles. It only requires lowering the quality of education and allowing cheating.Then patients die at the hands of doctors. Buildings collapse at the hands of engineers. Money is lost at the hands of accountants....” буюу “ Улс үндэстнийг сөнөөхөд бөмбөг пуужин шаардлагагүй. Зөвхөн боловсролын түвшинг бууруулж, хууран мэхлэлтийг зөвшөөр. Тэгсэн цагт өвчтөнүүд эмч нарынхаа гарт чад хийж, барилга байшингууд инженерүүдийн гараар нуран унацгааж, мөнгө зоос нягтлангуудын гараар урсан алга болцгооно...” хэмээн жиргэжээ.

60 тэрбум бол боловсрол, мэргэжилгүй нэгнийг боловсрол мэргэжил шаардах чухал суудалд тавьдаг механизмыг ажиллуулдаг хоролгон зарчимтай. Ухаандаа боловсролыг үнэлэмжгүй болгож улмаар доройтуулна гэсэн үг. Энэ утгаараа 60 тэрбум бол Монголыг мөхөөх маш алсын бодлоготой ажиллагаа юм. Харь гүрний явуулга уу, харалган ноёдын маань мунхаглал уу ёстой чөтгөр бүү мэд. Ер нь бол аль аль нь байх магадлал тун өндөр. 

Монгол төрийг анхлан зарж зах зээлийн системд шилжүүлсэн хүн бол 2000-2004 оны Ерөнхий сайд Намбарын Энхбаяр юм. Үүнээс өмнө төрийн ямар ч албан тушаал, сандал суудал, орон зай мөнгөөр илэрхийлэгдэн бусдад очиж байсангүй. Төрийн худалдаанаас  нэр бүхий хэд хэдэн эрхэм дэд сайдын суудлыг үнэлэн авсан тухай тухайн үедээ шуугиад өнгөрч бсан. Тэр цагаас хойш намчдын үер Монголыг царцааны нүүдэл шиг 4 жил тутамд дайрсан юм. Зарим 4 жилүүдэд салбарын сайдын суудал сэлгээнээс хамаараад 2-3 удаа дайрч байлаа. Сүүлийн үед бол утгаа бүүр алдсан байна.

За яахав намууд ард түмнээс яаж ийж будаа шанага тарааж байгаад дураараа тонгочих эрх мэдлээ авчихдаг юм байж. Үр дүн нь яаж илэрдэг вэ?

За чи 4-5 жил гадаадад боловсроод нарийн мэргэжил эзэмшээд чамгүй олон жил ажилдаа зүтгээд, гадны ололтуудыг салбартаа өөриймшүүлээд улсаа хөгжүүлэлцээд байж байсан байлаа гэж бодъё. Нэг нам ялангуут өрөөнд чинь яг чамтай адилхан цалинтай местэн дээр хэн даргын, эсвэл гишүүний, эсвэл сайдын хүн гээд нэг нөхөр ороод ирнэ. Анхандаа чи ажлын ачаалал чинь хөнгөрөх нь гэж баярлах боловч 3 үг солисоны дараа тэр бол танай албанд тавьсан гувшаа хурга, хий эргэгч паразит, зөв ажиллаж байгаа системд илгээсэн хов зөөгч спам  болохыг түвэггүй мэдэж орхино. Нэг нь  зүтгээд нөгөө нь хий эргээд яг адилхан цалин аваад эхэлмэгц зүтгэн ажиллаж байсан чиний урам шалаар нэг болж адилхан хий эргэх арга саам хайж эхэлнэ. Зөвхөн чи ч биш чамтай цуг шудрагаар ажиллаж байсан бусад мэргэжилтнүүдийн урам хугарч чиний адил бухимдана. Үр дүнд нь танай хэлтэс, тасаг, нэгжээс гарах хөдөлмөрийн бүтээмж буурч удирдлагын өгсөн үүргийн биелэлт уруудах болно. Энэ үзэгдэл байгууллага, салбар даяар, орон даяар хавтгайрах үед үндэсний бүтээмж үлэмж хэмжээгээр буурна. Харин цалин тэтгэмж, хангамж, болон бусад урсгал зардал хий эргэгчдийн тоогоор үржин өснө. Жирийн шахааны ганц нэг тавиул хаа нэгтээ оруулахад гарах үр дүн ийм гарч байна.  Энэ тавиулууд ганц нэгээс хальж, сүрэг сүргээр болоод ирэх үед мэргэжлийн өөрийгөө хүндлэгчид нь зүгээр л өргөдлөө өгөөд явж орхидог. Нэлээн хэсэг нь гадаадад суралцахаар явах ба үлдсэн хэсэг нь зүгээр л холхон байвал хаана ч яахав гээд арилж өгнө. Олон сайн мэргэжилтэн Солонгос явж хар ажилд зүтгэхээр дүрвэцгээнэ. Ард нь паразитуудын арми ард олныг тарчлаан зовоохоор үлдэцгээнэ.

Гэтэл намуудын дайралт зөвхөн үүгээр хязгаарлахгүй. Тэд чиний толгой дээр сонгуульд зүтгэсэн хоосон толгойтуудаа мөнгөөр тавьж эхэлнэ. За энэ үед л жинхэнэ гамшиг эхэлдэг юм даа.  Ямар нэгэн даргын мест худалдаж аваад ороод ирсэн хүн зүгээр суухгүй. Бусдыг ч зүгээр байлгахгүй. Тэнд байгууллага салбарт юу хайж орж ирсэнээ сайн мэднэ. Мөнгө тэндэр нь хаана бгааг эхний ээлжинд шиншилж олно. Тэр мөнгө тэндэрт арай ойр орж ирсэнийгээ ухаж төнхөнө, зайлуулна, болохгүй бол хорлоно, аягүй бол шоронжуулна. Арай гэж өөрөө тэр мөнгө цаасны эрх мэдэлд ойр болж авмагцаа хулгай худалд нь саад болох шударга ажилтнуудад дайн зарлана. Мэдээж тэд нар нь зүгээр суухгүй. Ил далд шүүмжилж байгаад л шахагдан зайлна. Шударга хүмүүсийг байгууллагаас зайлуулсаны дараа найр эхэлнэ. Төрийн алба төрлийн алба болно. Нэг дэд захиралыг (дэд шүү) дагаж 100 царцаа нүүдэллэн орж ирэх ч юу ч биш болно. Байгууллагын орон тоо нэг л мэдэхэд 2-3 дахин томорно. Эхэндээ намууд мэргэжлийн салбарыг мэргэжлийн хүн удирдаж байгаа дүр үзүүлж, нэр зүүлгэхийн тулд мэргэжлээрээ хэзээ ч дээшээ гарах чадваргүй сул дорой гаруудыг салбар дотроос нь ухаж гаргаж ирээд салбарын, байгууллагын толгой дээр тавьж орхино. Нөгөөх нь амьдралдаа олдсон цорын ганц боломжоо алдахгүйн тулд тавьсан эзнийхээ дуулгавартай боол нь болчихно. Хүссэн тэндэрийг нь өгч, хүссэн шахааг нь хийлгэж, хүссэн тавиулыг нь ажилд авна. Үр дүнд нь нөгөө байгууллага нь буруу мутацад орсон урод шиг танигдахын аргагүй хачин газар болж хувирна. Энэ чинь буруу шд гэж ганц үг ган хийхгүй байсаар нэг л өдөр нөгөө эзнийхээ түмэн хулгайн хэргийг өөртөө үүрсээр буруудан бууж орхино. Үүний дараа тэр салбарынхан өөрсдийгөө авч явж чадахгүй байна гэсэн домог зохиогдож жинхэнэ их гарын луйварчдын төлөөлөл өөрсдийн биеэр ирж байгуулагын чинь толгойд сууна. Энэ үед төрийн байгууллага чинь албан бусаар хувьчлагдана. Бүх юм нь хэдхэн хүний өмч мэт болж, төрийн нэртэй хувийн аж ахуй болж орхино. Ирсэн дарга нар намд төлсөн мөнгөө 10-20 нугалж олох аянд мордон танай байгууллагаас сааж болох бүх арга чаргаараа дээрэмдэн идэж эхэлнэ. Тэд нийтийн эзэмшилийн баялагийг эрх мэдлээрээ дамжуулан идэж ууна, зарж үрнэ. Ямар ч алсын хараа, ирээдүйн төлөвлөгөө тэнд байх боломжгүй болтол нь холион бантанг нь хутгана.

Мэдээж тэд хуулийнханд баригдахгүй анзаарагдахгүй идэж ууна ч гэж юу байхав. Гэвч тэд тэр асуудлаа ч дор нь шийднэ. Хуулийнхны хүмүүсийг ажилд олноор нь авна, хуулийнхан ард нь байгаа тэндэрчдийг ялуулна, хуулийнхны хувийн бизнесийг улсын зардлаар дэмжүүлнэ, хуулийнхны хүүхдүүдийг байгууллагын зардлаар сургана. Тэгэж тэгсээр хуулийнхныг өөрсдийг нь өөрсдөө ч мэдэлгүй авилгалч шантаажчид болгож орхино. Хулгайч намчин дарга нар өөрсдөө л хуулийнхны гарт гүйгээд орчихно. Зөвхөн өөрөө ороод зогсохгүй салбараа тэр чигт нь тэдний өмч шиг болгож орхино.  Үр дүнд нь төрийн бүх шатанд нэг л өдөр хуулийн биш харин хуулийнхны засаглал тогтсон байна. 

Хууль нь биш хуулийнхан нь засаглаад эхэлмэгц нийгэмд шударга ёс үгүй болж тоглоомын дүрэмгүй жунгли болно. Хүчтэй нь хүчгүйгээ барьж идэж эхэлнэ. Бизнесийн өрсөлдөөний багаж нь хуулийнхны гав, гинж болж хувирна. Өрсөлдөгчөө авилгалын, залилангийн хэрэгт матаж, хуулийнханд юм атгуулаад зайлуулах нь үнэ, чанараараа өрсөлдөх зах зээлийн шударга өрсөлдөөнөөс хамаагүй хямд зардал багатай, үр дүнтэй арга болж эхэлнэ.  Хэл ам, хэрэг түвэгээс зугатаасан шударга бизнесмэнүүд бизнэсээ хаан зэлээ эвхэж, сүүлчийн зоосоороо албан тушаал худалдан аваад нөгөө тамын тогоонд ороод эргэлдчихнэ. Үр дүнд нь ажилгүйдэл гаарч, үндэсний бүтээмж хорогдож, эдийн засаг сүйрнэ. Зөвхөн авилгалыг нь өгч хүчрэх уул уурхайн бизнесүүд л тэсэж үлдэнэ. Нийгмийн байдал нь хэцүүдсэн ард олон дэмий л уул урхайтай “байлдан, шантаажлаж амьдрах” замыг сонгон хийрхэж эхэлнэ. Сонгууль улам л халамжийн, улам л популист болж ирнэ.  Хуулийнханд өөрсдөд нь л олз орж байвал бизнесүүд хумигдаж байгаа нь тийм ч сонин биш. Учир нь нэг л удаа авилгал авчихсан хүн улс орноо том зургаар харж хайрлах чадвараа нэгэнт алдчихсан байдаг. Тэгэж тэгэж нийгэм бохирын туйл болоод ирэх үед үндэсний сэхээтнүүд, улс орны ирээдүй болсон залуус нь олноороо дүрвэн зайлж эхэлдэг. Үндэсний сэхээтэнгүй болсон улс мөхөл нь баараггүй болдог нь жам.

Сэхээтэнгүй, сэхээтэнтэй байлаа ч шийдвэр гаргалтанд сэхээтний оролцоогүй улсад хүний хүчин зүйл, технолгийн горимын алдагдлаас үүдэлтэй техногенный сүйрлүүд хавтгай болно. Олон зуугаараа зам дээрээ үрэгдэж, олон араваараа барилга дээрээсээ хальцгаана. Үйлдвэрлэлийг осол тоогоо алдаж эрэмдэг үндэстэн болцгооно. Хортой хүнсний импорт хяналтаа алдаж хүн амын эрүүл мэнд эрчимтэй доройтно. 

Мэдлэггүйн мухардал норм болж, жирийн технолгийн шийдлээ ч өөрсдөө гаргах чадваргүй болох доройтолд тулж ирэх үед харь улсууд “халамжлан” техник технолгийн асуудлуудыг нь “шийдэж” өгнө. Баасыг нь арилгаж, замыг нь тавьж өгнө. Шийдэл мэдээж өөрийн өртөгтэй. Хамгийн том өртөг нь гадаад бодлогыг нь хараат болгох байдлаар илэрнэ. Монгол улсыг биеэ даасан биш хэн нэгний дэлүү, булчирхайн хэмжээнд хардаг болгоход энэ бүх бодлого чиглэнэ. Буруу цаг үед буруу эвсэлд бүртгэж оруулаад дэлхий олон нийтийн дэмжлэггүй болгож орхисоныхоо дараа нэг л өдөр нийлүүлье гэхэд өмөөрөх хүнгүй, түншгүй болсон байх болно.

Нөгөөтэйгүүр 60 тэрбум бол Цэдэнбалын боловсролын бодлогын шууд эсрэг замнал юм. Юу ч сураагүй нам дагаж гүйгээд дэвшиж хөрөнгөжиж болдогийг харуулаад бодитоор үзүүлээд эхэлмэгц нийтээрээ боловсролд тэмүүлэхээ больчихож байгаа юм. Мэдээж сэхээтэн суурьтай айлын хүүхдүүд боловсролд тэмүүлж энэ намагаас дэлхий рүү гарах эрмэлзлэлээ хаяагүй ч массын боловсрол шал арчих хэмжээнд доош орж орхино. Асуудалд боловсруулт хийх чадвар байтугай зөв бичиж чадахгүй мэргэжилтэн, дарга нар төрөөр дэндүү олон болж, хамгийн түрүүнд Монгол улсын гадаад имижийг уурхайн динамитаар дэлбэлж байгаа мэт ташраар нь сүйрүүлж орхино.

60 тэрбум бол эцсийн эцэст энэ улс тусгаар улс байх уу үгүй юу гэдэг сонголтын асуудал тул жижиг асуудал биш юм. 60 тэрбумын хажууд Эрдэнэтийн 51, 49, нарийн өргөн төмөр замууд бол хүүхдийн тоглоом төдий. Тэдгээр хэргүүд бол тов тодорхой эзэнтэй ил яр шарх. Харин 60 тэрбум бол далд хавдар.

МАН-ы удирдлага шиг хуйвалдан хэлэлцсэн хэлэлцээгүй ч өөрийн мунхаг шунаг инстинктээрээ энэ мэтээр улсаа хорлон байгаа бүх намчин, түшмэл, сайд дарга нар бол эх орноосоо урвагчид гэж болохоор гэмт хэрэгтнүүд юм.

Энэ тэнэгүүд яаж төрд гараад байна вэ? Тэдний сонгуулиар цацдаг их мөнгө хаанаас ирээд байна? Яаж ч тооцоо хийсэн албан тушаал газар зараад цуглуулах боломжгүй их мөнгө сонгуулиар энэ зуны их бороо шиг ордог болоод байна. Харийн мөнгөөр харийн бодлогыг хүрээнд хамгийн тэнэгүүд нь төр аваад самраад байгаа юм биш бээз? Сайн анзаарвал 60 тэрбум бол хуучны НАХЯ-ы шалгуураар нэвтэрч төрд орж чаддаггүй байсан эрлийз иргэдийг олноор нь төрд оруулах схем. Мөнгөтэй нь төрд ордог тогтолцоо бий болвол гадны мөнгөөр л монголын төрийг худалдаж аваад эхэлнэ. Монгол хүн ёс журмаараа дэвшихээ болиод олон жил боллоо. Ийм байхад үндэсэрхэх хийрхэл дэврэхээс өөр арга байхгүй. Зарим тэнэгийг буруутгахад ч хүнд болж ирж байна. 

Үүний ерөндөг нь ердөө л сонгуулийн зардлыг багасгах. Сонгогчид зөвхөн боловсрол ёс зүй харж сонгох. Намуудын дарга нар сонгуульд нэр дэвших эрхийг луйварчдад зарахаа болих. Эхлэх цэг энэ л юм. Үүний дараа ёс зүйтэй, эх оронч хүмүүсийн бүрдүүлсэн төр эрдэм мэдлэгийг үнэлээд эхэлнэ. Эрдэм үнэлэгдээд эхэлбэл боловсрол өндийнө. Боловсрол өндийвөл Монгол өндийнө. Монгол ялахын тулд толгойдоо бичиг боох хэрэггүй. Монгол ялахын тулд толгойдоо ном хийх хэрэгтэй. Ердөө л энэ.    

Популизм, професионализм улс үндэсний хувь заяаг шийддэг жишээ олон. Хамгийн тодоос нь хэлье. 1941 онд Гитлерийн Герман Польшийг 1939 оны 9 сард хамтран булаан эзэлсэн өөрийн түнш Зөвлөлт Холбоот Улс руу дайран орсон түүхийг бүгд мэднэ. Дайны түүхэн сургамжуудаас хамгийн чухал нэг сургамж үлдсэн байдаг бөгөөд энэ нь дэлхийн дайны дараахь улс гүрнүүдийн эрдэм боловсрол, профессионализмд хандах хандлагыг бүрэн өөрчилсөн сургамжууд юм.

1941 оны зун намарт улаан армид намчин комиссарууд маш их эрх мэдэлтэй хэвээр байлаа. Тэд цэргийн командлалд шууд оролцон, генерал офицеруудыг трибуналаар айлган үр дүнтэй маневрлан цэрэг, зэвсэг техникээ шилжүүлэх, тактикийн ухралт хийх боломж олгодоггүй байжээ. Мэдээж цэрэг дайны хэрэг ном жамаараа өрнөж аль муу маневртай нь  ялагдаж, бүслэгдэж, бут ниргүүлж байсан нь ойлгомжтой. Улаан арми маш хүнд гарз учирч Москвадаа хүртэл ухарсаны дараа л Сталин цэргийн удирдлагыг цэргийнхэнд нь өгч эхэлсэн байдаг. Дайны үр дүнг шийдсэн Москва, Станлинград, Курск бол чухамхүү улаан армийн цэргийнхний бие дааж мэнэжмент хийсэн ялалтууд билээ. Профессионализм буюу эрдэм боловсрол үзэл суртал популизмаас давуу болохыг тэр үед ухаарч алдаагаа засаагүй бол өнөөгийн дэлхий ямар байхыг хэн ч таашгүй.

1941 онд фронтын нөгөө талд бас популизм профессионализмын тэмцэл явагдаж популизм нь ялсанаар дайнд Вермахт ялагдсан байдаг. Хайнц Гудериан гэх цэргийн өндөр боловсролтой, моторжсон цахилгаан дайны онолын автор шахуу танкийн шилдэг генералын дивизүүд тэр оны 7 сард Москва руу эрчимтэй дайрч байсан билээ. Гэтэл түүнийг Гитлер өөрийн тушаалаар зогсоон Киев дахь улаан армийн бүлэглэлийг бүслэн дарахаар эргүүлсэн бөгөөд Гудериан Гитлерээс мянга гуйгаад тушаалыг нь өөрчлүүж чадаагүй юм. Гитлерт түргэн хугацааны том бүслэлт улс төрийн алдарын хувьд чухал байж. Гудериан Смоленскоос урагш эргэж бараг сар үргэлжилсэн Киевийн бүслэн хаах ажиллагаагаар улаан армийн маш том бүлэглэлийг бут ниргэж олзлон авсан ч Москваг дайрах хамгийн үнэтэй цагаа алдаж орхисоноор цахилгаан дайны төлөвлөгөөгөө нь нурсан байдаг. Арай гэж 9 сард Москва руу хөдөлсөн ч намрын шамрага борооны шавар (распутица) түүнийг залгасан 41 оны их хүйтэн өвөл бүх төлөвлөгөөг нь будаа болгосон түүхийг цааш нь ухаж бичээд ч юүгхэв.

Монголчууд бид өнөөдөр хөгжих эс хөгжих, орших эс оршихын зааг дээр байгаа байж ч магадгүй. Бид өнөөдөр мэдлэгт боломж өгөхгүй л бол хөгжихгүй. Хөгжихгүй тул оршихгүй болох ойрхон байна шүү. 60 тэрбум Монголыг өнөөдөр сөнөөж хүчирдэггүй юмаа гэхэд хөгжлийг нь наад тал нь 60 жилээр ухраана. Үүнийг л ойлгоцгооё. 

Эрдэмгүй тэнэгүүдийн нийгэмд хандаж эрдмийн баяраар бичив. 2018.09.01

Бушхүүгийн лусын сан

Халхын заяа ихээ гэж үг бий. Би их дуртай. Энэ үг хамгийн хүнд нөхцөлөөс ч гарах итгэл найдварын очийг асаатай байлгаж байдгаараа их ид шидтэй үг.  Мэдээж зөвхөн халхуудын тухай, тэр дундаа миний өвөг Архан Харуулынхны уугуул нутаг Өвөрхангайнхны тухай үг биш л дээ. Бидний олон Монголчуудын тухай, буриад, дөрвөд, казах гээд бүх ах дүү монголчуудыг маань багтаасан сайхан үг юм байгаан.

Үнэхээр л бидний заяа их.  Хаадынхаа бууринаас холдон тасарсан бусад монголчуудтайгаа харьцуулахад бидний заяа зүйрлэшгүй их. Харийн гүрний хэсэг болсон Халимаг, Буриад, Тува, Өвөр болон Дээд Монголчуудтайгаа өөрсдийгөө нэг харьцуулаад харцгаа. Зовъё гэвэл зоргоороо, жаргая гэвэл тааваараа, муу ч гэсэн өөрийн ноёнтойгоо, мунхаг ч гэсэн өөрийн ардтайгаа, мухар ч гэсэн өөрийн сүсэгтэйгээ, мунгинуу ч гэсэн өөрийн замтайгаа. Өөрийн нэртэй өөрийн пасспорттой, өөрийн мөртэй өөрийн түүхтэйгээ. Хамгийн гол нь өвгөдийн маань  өвлүүлж өгсөн “өөрийн” газартай, “өөрийн” баялагтай учир өөрийн “ирээдүйтэй”.

Даанч энэ хүрээд та бидний хамаг огшил, омгорхол дуусаж байгаа юм. Өрөвдмөөр тэнэг л өвөгийнхөө амжилтыг ярьж амьдардаг гэж үг хөршид маань бий. Биднийг даапаалаад, шоолоод байгаа ч юм шиг. Дүүпүү иддэг хүмүүсийн дүп үг гэж битгий миалаарай. Харамсалтай нь энэ бол бас л үнэн үг. Бла бла.

За панаалаа дуусгаад шууд хэлэх гэсэн санаа руугаа оръё. Магтаалд дуртай хүмүүсийн юм унших сонирхлыг ингэж огшоож өдөөдөг юм байхгүй юу. какака. Михаилд нэг бодол бий хэмээх бас нэг хөршийнхөө үгээр цааш үргэлжлүүлье.

Бид ийм их баялагтай байж яагаад ийм ядуу байгаа юм бэ гэдэг мөнхийн шахуу болчихоод байгаа асуултын хариуг хайя л даа. Хариулт их энгийн. Бидний сэтгэлтгээ ядуу байгаа учраас бид ядуу байгаад байгаа юм. Бид юу ч үгүй учраас ядуу байгаад байгаа юм биш. Ердөө л энэ.

Үндсэн хуульд нэг сайхан заалт бий. Юу ч билээ. Газрын хэвлийн баялаг төрийн өмчинд ард түмний мэдэлд байна ч билүү. Нэг тиймэрхүү утгатай.  Бусад улсад ч бас иймэрхүү заалттай хуулиуд бий. Хамгийн их яригдаж үлгэр авагддаг жишээ бол Норвег. Яг Монгол шиг шахуу 5 сая хүнтэй, уул дүүрэн алттай, далай дүүрэн нефтьтэй гэж ирээд л үнэн панаалтай ярихад аягүй тохиромжтой гоё жишээ. 

Би одоо хууль сураад дуусч бн л даа. Шалгалтуудаа дуусчихвал харих зам шулуудлаа. Equity буюу шударга ёсны хууль гэдэг хичээл хамгийн сүүлд ордог. Equity бол хүний нийтлэг ёс журмын хууль (common law),  төрийн хууль (statute) аль алинаар нь яваад цаанаасаа л хохиролтой болчихоод байгаа мухардмал асуудлыг шударгаар шийдэх зорилгоор Английн хаан дэргэдээ байгуулсан шүүхийн тогтолцоо юм. Equity гэж шууд махчилан орчуулахад түвэгтэй ч ерөнхийдөө тэгш шударгын тухай гээд ойлгочих. Анхандаа тусдаа шүүх байсан боловч дараа нь шүүхүүдийг нэгтгэж хамтад нь хэрэглэх болсноор Английн эрх зүйн системийн нэг бүрэлдхүүн хэсэг болсон байдаг. Equity нь хүмүүсийн хоорондхи итгэлцэлийг хамгаалах хуулийн тусгай багаж юм. Хэрэв чамтай хэн нэгэн гэрээ байгуулахдаа чамайг хууран мэхлэх (fraud), дарамтлах ч (duress), чиний аргагүй байдлыг ашиглан увайгүй загнаж (unconscionable conduct) гэрээгээ байгуулчихаад дараа нь тэр байгуулсан гэрээгээ шүүхэд үзүүлэн чамайг хуулийн хүрээнд хохироож орхивол чиний эцсийн найдвар нь Equity болж хувирдаг. Мэдээж чи хариу нохойтоогүй, гэрээлэгч түншдээ шударгаар итгэж явж бгаад хуулийн хавханд унаж ходруулчихсан гэдгээ нотолж чадвал equity чамд шударга ёсыг тогтоож, хохиролыг чинь барагдуулж, эрхийг чинь сэргээж тусалдаг. Equity аливаа харилцаанд шударга хандах хандлагыг албажуулж хамгаалдаг. 

Equity-тэй хамт байнга яригддаг нэг юм бол Trust гэж юм бдаг. Trust гэдэг нь монголоор бол ямар нэгэн итгэлцлийн үндсэн дээр байгуулсан тусгай зориулалтын сан юмуу даа. Сангийн ашиг орлогоос хүртэгчийн эрхийг хамгаалах хуулийн механизмыг бий болгодог эрх зүйн салбар гэх үү дээ. Энэ утгаараа Монголчуудад их хэрэгтэй эд. Сангийн ажиллах зарчим нь хэн нэгэн санг үүсгэгч (settler) сангийн даамал буюу итгэл үүрэгчид (trustee, or fiduciary) өөр хэн нэгний тусын тулд (beneficiary) тодорхой хөрөнгийнхөө хууль ёсны өмчлөл буюу (legal title) өмчлөх эрхийг шилжүүлэх байдлаар илэрдэг. Монголд яг энэ хууль үг үсгээрээ хаана ч байхгүй ч амьдралд маш өргөнөөр хэрэглэгдэж элдэв асуудал үүсэж байдаг билээ. Ялангуяа улс төрд орж байгаа хөрөнгөлөг хүмүүс өөрийн хөрөнгөө ах дүүс, танил талуудынхаа нэр дээр шилжүүлж (legal title transfer) хуулийн өмнө ашиг сонирхлын зөрчил үүсгэх өмчгүйгээ харуулдаг.  Тэр өмч нь яг үнэндээ өмчийг нь нэр дээрээ болгож авсан ах дүүгийнх нь өмч биш улс төрчийн өөрийнх нь үр хүүхэд ач зээгийн тусын тулд зарцуулах үүрэг оноосон тусгай сангийн хөрөнгө байдаг юм байхгүй юу.  Хөрөнгийг маллагч сангийн даа зөвхөн хөрөнгийн мэнэжмэнтийн зардал, урамшуулалаа л сангийн гэрээнд заасны дагуу аваад л болох ёстой юм. Илүү харах эрх байдаггүй. Хэрэв trustee (сангийн даа) хөрөнгийг зориулалтаар нь ашиглахгүй өөрийн хувийн эрх ашгийн зорилгоор зарцуулж эхэлбэл beneficiary (сангаас ашиг хүртэгч) түүнийг equity шүүхэд өгч ашиг сонирхлоо хамгаалуулан хөрөнгийн хууль ёсны өмчлөлийн эрхийг (legal title) шүүхийн тогтоолоор өөртөө авч, учирсан хохиролоо нэхэмжлэн гаргуулж авч болдог.  

Монголд ийм шударга хуулийн систем байхгүйгээс улс төрд явж байсан хэн нэгэн ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэхэд хөрөнгийг нь манаад байж байсан дүү (trustee) нь ахынхаа хөрөнгийг гэр бүл үр хүүхдэд (beneficiary) нь өгөлгүй булаачихсан тохиолдол мэр сэр гарч байсан нь миний чихэнд хүрч л байсан билээ. Нэг юм эндээс харагддаг. Монгол ийм зөв хуулийн тогтолцоотой байсан бол монголын хөрөнгөлөг улс төрчид хамгийн их хожиж үр хойчийнх нь ирээдүй маш баталгаатай хамгаалагдах юм байгаан. Тэд хөрөнгөө офф шорт нууж үгээ хэлж үрчигнэж бултагнаж байх ямар ч шаардлагагүй. Trust fund-уудад даатгаад л орхичиход санаа амар баймаар.   

Норвегийн баялагийн сан бол яг нэг иймэрхүү л trust fund юм. Өөрөөр хэлбэл төр нь өчигдрийн болон өнөөгийн Норвегичүүдийн өмчийг итгэлцлийн санд нь маллаж бгаа fiduciary буюу trustee (сангийн итгэмжлэгдсэн даамал) хийж байгаа бөгөөд энэ сангаас үр ашгийг нь хүртэх beneficiary нь өнөөгийн болон маргаашийн Норвегичууд юм. Өөрөөр хэлбэл өнөөгийн новегичүүд санг үүсгэгч, сангаас хувь хүртэгч 2 үүрэгтэйгээр энэ сангийн харилцаанд оролцож байна. Мөн сангаас маргаашийн Норвегичууд маш том, бараг дийлэнх хувийн ашиг хүртэхээр зохицуулагдсан байгаагаараа биднээс эрс ялгаатай байдаг. Trust өщөө олон төрөл янз байдаг ч, үндсэн зарчим нь нэг бөгөөд миний энд ярьж буй сэдэвт тийм ч чухал биш тул цааш явъя.

Норвегичүүдтэй харьцуулахад Монголчууд бид яаж байна?
Монголын Үндсэн хууль газрын хэвлийн баялаг хэний нэр дээр байх, хэн захиран зарцуулахыг нь заагаад өгчихсөн байдаг. Төр нэр дээрээ байлгах ч ард түмний мэдэлд байхаар хуульчилсан. Хуулийн хэллэгээр бол legal title нь төрд, equitable title нь ард түмэнд байна гэсэн санаа. Иймээс энэ баялаг бол алсуураа ард түмний өмч гэдгийг Үндсэн хуульд хоёргүй утгаар хийж өгчээ. Энэ утгаараа баялагийн сан бол Үндсэн хуулийн статустай цорын ганц сан байх ч хуулийн боломж бий. 

Өчигдөрийн монголчууд өнөөгийн та бидэнд маш хангалттай санаа тавьсан байдаг шүү дээ. Бидэнд юу үлдээгээд буцацгаасаныг нь та нар харж л байгаа.Тусгаар тогтнол, үүцээ задлаагүй их баялагтай газар шороотой уужим дэлгэр нутаг бэлчээр, хэл заншил соёл, нөгөө тэнгэрлэг хөх хошного, тахир сэлэм шигээ тахир шилбэ бүгдийг нь бидэнд харамгүй үлдээжээ Харин  өнөөгийн монголчууд бидэнд ирээдүйн монголчуудаа сандаа байтугай санаандаа багтаасан юм нэгээхэн ч алга. Ядаж байхад сан маань ч алга. Бид өнгөрснөөрөө огшиж, өнөөдөрөөрөө л амьсгалан, амьдарцгааж байна. Бидний байгуулж буй нийгэм, босгож буй хот балгад, бүтээж буй баялаг маань зөвхөн өнөөдрийн төлөө. 

Зөвхөн өнөөдрийн галыг намжаах гэж дутуу бодсон шийдлүүд, зөвхөн өнөөдөр ашиг олох гэж ирээдүйгээ боомилсон шамбааралдаан, зөвхөн өнөөдөртөө идэж уух гэж ухаж төнхсөн уул ус л байна. Тэгээд ч ашиг нь 30 нь ч юу юм, 300 орчим гэр бүрийн л хүрээнд. Үхсэн элэнцэгийнх нь ард түмэн. Тийм юм хэзээ байхгүй. Олсон баялагаас төрд гарсан намуудын тарааж байгаа халамж бол жинхнээсээ, үнэнгээсээ, нээрэнгээсээ ард түмнийг бодож тарааж буй халамж огт биш юм, харин дарга анги суудалдаа үлдэхээр, төсвөөс хулгайлах боломжоо сунгахаар, хэдэн үеээрээ дураараа зайдлахаар сонгогчид өгч байгаа авилгал болох нь өдрөөс өдөрт улам л тодорсоор байдаг. Зорилго нь анхнаасаа ийм явуургүй болохоор үр дүн нь ямар байх нь ойлгомжтой. Та цонхтой нь цонхоороо, цонхгүй нь тогтоороо гадагш хар надад итгэхгүй байвал. 

Тэд хэдэн жорлонгоо өнөөдөртөө багтааж дүүргэхийн төлөө, өөхөлсөн гүзээгээ өнөөдөртөө л баярлуулахыг төлөө, үрчгэр арьсаа үнэтэй эдлэлд нуухын төлөө, үр хүүхдүүдээ бохир үнэнээс зугатаалган харьд тансаглуулахын төлөө өнөөдөртөө, зөвхөн өнөөдөртөө идээд уугаад урсгаад найрлаад дуусгаж байна.

Үндсэн хуулинд зааснаар уг нь бүх баялаг ард түмний мэдэлд байх ёстой юм. Үндсэн хуулийн тэр заалт бол Trust санг хуульчилсан заалт юм шүү дээ. Гэтэл бид 28 дахь жилдээ Үндсэн Хуулиа огт биелүүлсэнгүй.

Яах вэ?  Яаж үндсэн хуулиа биелүүлэх вэ? Яаж баялагаа ард түмний хүртээл болгох вэ? Бяр байна ухаан алга гэдэг үгийг бид наадмаар нэлээдгүй сонсдог. Сайхан сунагар бөх намхан мэхтэй бөхөд шороодоод тэрийн хэвтэхэд уулга алдан хэлдэг үгсийн нэг. Бид яг л тийм болоод байна. Баялаг байна ухаан алга.

Манай Үндсэн хуулийг сайн уншвал түгээмэл хуулийн  (Common law) зарчмуудыг олноор нь шингээж шигтгэж өгсөн байдаг нь маш олзуурхууштай бөгөөд эрх зүйн дэвшил хийх зорилгоор солих, засах ямар ч шаардлагагүй юм. Би Монгол улс нэг л өдөр Израиль лугаа адил Civil Law, Common Law, Үндэсний онцлоготой Customary Law хосолсон эрх зүйтэй хөгжин цэцэглэсэн улс болно гэж итгэж явдагаа дашрамд хэлье. Хөгжилд маань өнөөгийн эрх зүй, шүүх хуулийн тогтолцоо саад болж байгааг бид харлаа. Өөрчлөх ёстой. Монголчууд 4 жил тутамд дарга нараа солиод тэд нар нь бүрэн эрхийнхээ хугацаанд 10-20 дэлхийн зарчим нэвтрүүлж амжиж байгаа энэ хурдаар явбал манай улсын эрх зүй бусад орныг гүйцтэл бараг 1000 жил болохоор байна. Харилцаа холбоонд угтаж хөгжүүлээд гүйцсэн шиг эрх зүй дээрээ бид үсрэлт хийх ёстой байх. Үүнд баялагаасаа зарцуулах л хэрэгтэй. Эрх зүй бол эдийн засгийн суурь нь. Хатуу бат бэх хад чулуу шиг байх ёстой. Гэтэл өнөөдрийн хувьд манай хууль шүүхийн тогтолцоо авилгалын намаг шиг л бамбалзаж байна. Ийм намаг дээр барьсан ямар ч бүтээн байгуулалт нэг их удахгүй шавар намагт живж алга болдог. Та нарт ч анхнаасаа анзаарагдаж,  зах зухаасаа амтагдаж байгаа л байлгүй дээ. Ямар ч шинэ бизнес эхлүүлээд хууль шүүхийнхэндээ дээрэмдүүлчихээд, эсвэл тэднийг өмчилсөн олигархууд шахуулчихаад байхад энэ улсын эдийн засаг яаж ч хөгжих юм билээ дээ. Иймд хууль, эрх зүйн суурь чухал юм билээ шүү нөхөөд. 
    

Сумъяабазар аваргыг бид хүнтэй барилдаж байхыг нь олон харсан.  Яаж тэр үхэр шиг том юмнуудыг тэгэж амархан хэвтүүлж дөнгөөд байдгийг нь ч их гайхдаг бас бахархдаг байлаа. Өнөөдөр Сумъяабазар сайд асуудалтай барилдаж эхэлсэн нь ил болов. 100 чухал сэдэв гэдэг нэвтрүүлэгээр Баялагийн Сангийн тухай нухацтай ярьж байна. Хүн чинь өөрөө асуудал байдаг тул аварга маань хүнтэй барилдаж байхдаа л асуудалтай барилдаад сурчихсан бололтой. Ба аварга шиг асуудлыг уях мэх хийж цаг үрсэнгүй. 

Нөгөө ид барилдаж байсан шуурхай барилаараа ажлаа аваад сүрхий удаагүй байгаа сайд маань асуудлыг шууд л бариа зөрөөн дээр сэнжигний барьцнаас суйлаад өргөн гаргаж ирээд харуулж байна. Мэх ч даацтай гэж жигтэйхэн.  

Сумъяабазар сайдын зорьж байгаа Баялагийн сан чихэнд яасан чимэгтэй сонсогдож эхэлвээ. Equity and Trust хууль үзээгүй бол би ингэж анзаарахгүй л байсан байх. Бас л нэг баахан мөнгө төвлөрүүлж найрлах гэсэн сайд дарга нарын башир арга гэж мэгээд л аягүй бол нөгөө 14 онд Хиро Баатарын нэвтрүүлэгийг Эрлийз Цариг гэж мэж сөрж бичээд одоогийн Ерөнхийлөгчийг өмнөх Ерөнхийлөгчөөр нь загнуудаад хаядаг шиг юм болох байсан даа. Гэтэл энэ удаад цаагуур нь ухаад уншаад сонсоод байхнээ арай өөр, дэмжмээр, тун логик сайтай, үр дүн бодитой юм гаргаж яриад байна. 

Баялагийн сангийн зөв байх гол баталгаа нь хууль эрх зүйн орчин. Бид баялагийн сангаа Английн хууль эрх зүйн орчинд байгуулах ёстой гэдэг нь л өөрөө зөв явах үндсийн үндэс болж харагдаад байна. Ингэж чадвал баялагийн мэнэжментэн дээр найрлах дараа дараагийн улс төрчдийн санаархалыг тас цохиж чадна. Сангийн хөрөнгийг буруу зарцуулаад эхэлбэл ард түмэн эрх баригч намтай шүүхдэлцээд учруулсан хохиролыг намынх нь хөрөнгө, удирдагч нарынх нь өмчнөөс төлүүлчихнэ. Зөв аваад явбал сангийн мэнэжмэнтийн үйлчилгээний төлбөрт нь саналаа өгчихнө. Хариуцлага, урамшуулал аль аль нь маш тодорхой.

Тэхлээр бид юутай ч гэсэн эхлээд тэр яриад байгаа Баялагийн Санг нь дэмжээд эхлүүлээдхмээр юм байна. Баялагаас эрсдэл үүрч уул уурхайд хөрөнгө оруулж байгаа risk taker-үүд хувиа шудрагаар хүртэхээс гадна хамгийн гол нь хөрөнгийн жинхэнэ эзэн beneficiary болох ард түмэн өөрийн хувиа авдаг болох ёстой байна.  Энэ л баялагийн сангийн гол зорилго байх болов уу.

Хамгийн түрүүнд баялагийн санд ямар ямар уул уурхайн ордуудаас хөрөнгө төвлөрүүлэх ёстой вэ гэдгээс эхлэх байх. Эрж хайж олсон ордоо бараг өмчилдөг, зарж борлуулдагийг бид Оюу Толгойгоос харлаа. Хорчин Бобын бидэнд зааж өгсөн нэг хичээл энэ. Гэтэл Монголын төр өнөөгийн хөрөнгөтнүүдийн хашиж аваад ачуулж байгаа бараг ихэнх орд газрыг өөрийн хөрөнгөөр илрүүлсэн байдаг юм билээ. Equity зарчмаар бол эдгээр нь хайж илрүүлсэн этгээд буюу Монголын төрийн л өмч юм. Өнөөгийн эзэмшиж байгаа хөрөнгөтнүүд бол энэ хөрөнгийг constructive trust хэлбэрээр буюу төрийн өмнөөс мэт байдлаар өмчилж байгаа бас нэг trustee л болж таарч байна. Төр албан ёсоор өгсөн лиценз зөвшөөрлүүд ч үүнийг батална. Нэгэнт хуулиар олгосон лицензүүд ирийгээд байж байхад хуулиар явбал ард түмэн бидэнд энэ ордуудаас урьдын адил юу ч ноогдохгүй. Зөвхөн Equity зарчмаар л Монголчууд эрх ашгаа сэргээн хамгаалах ганц боломж бий.

Энэ ордуудыг буцаан төрдөө авъя гэх нь утга муутай. Нөгөө талын гаргасан бүх зардлыг даруй буцаан олгох тун хэцүү шийдэлтэй байдаг юм. Бусдын байгуулсан уурхайг (уурхай бол зөвхөн байгалийн нөөц биш, бүхэл бүтэн дэд бүтэц) энэ чинь миний юм гээд булаагаад авчихна гэж хэсэг тэнэгийн попорч байгаад итгэсэн гэнэн бодлоосоо бид даруйхан салах ёстой юм байгаан.  Цаад талын оруулсан бүх хөрөнгийг бид бас хураачихвал бусдын зардлаар unjust enrichment  буюу шударга бусаар хөрөнгөжих үйлдэл болчих учир бид цэвэр гартай, манайхаар бол нэр цэвэр үлдэхийн тулд бүхнийг хуулийн дагуу хийх ёстой болно.  "Who comes into equity must come with clean hands". Энэ их учиртай зарчим байгаа юм.  Шударгыг эрэлхийлж бгаа хүн өөрөө цэвэр гартай бх ёстой гэж . Цэвэр гартай буюу бохир үйлдэл хийгээгүй байж байж л equity шүүх дээр ялдаг. Нэг л бохир мэх хийсэн бол чиний бүх хүсэл нурна. 

Бид ордуудыг төрд авна гэсэн мухардмал шийдлийг зүтгүүлэхийн оронд энэ ордуудын орлогоос Баялагийн санд төвлөрүүлэх мөнгөний хэмжээг эрүүл хэмжээ логикоор тогтоон татаж уурхайг ажиллуулагч, уурхайг жинхнээсээ өмчлөгч хэн хэндээ ашигтай болгон авч хөрөнгө оруулагчид, ард түмний харилцан ойлголцол хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх ёстой юм. Тэгэхгүй байгаа сиймхийгээр нөгөө хэд маань цуваа цуваагаар нь ачуулчихаад орлогоо Щвейцарьт хадгалан авилгалын хэл амны бай болцгоож байгаагаас Монгол огт хожихгүй, баялаг ард түмэнд наалдахгүй, ирээдүйд маань бүүр ч хүртээлгүй болж хувираад байна. 

Нөгөөтэйгүүр өмнө нь авилгаар монжчихсон этгээдүүдийн хөрөнгийг хураахад ч Equity хэрэг болдог. Attorney‐General for Hong Kong v Reid гэдэг алдартай хэрэг авилгалчдын хөрөнгийг хураах дэлхий нийтийн жишгийг бий болгосон байдаг. Энэ хэрэгт нэгэн авилгалч авсан авилгаараа ШинэЗеландад байшин авч өөрийнхөө нэр дээр бүртгүүлсэн байсан нь тогтоогдсон бөгөөд тэр хөрөнгө хэнийг вэ гэдэг дээр маргаан үүссэн байдаг юм. Шүүх хэлэлцээд авилгалын мөнгө бол улсын өмч, авилгалч этгээд улсын мөнгийг constructive trust санд хадгалж байна, иймд буцаан өгөх ёстой үзсэн байдаг. Энэ мэтээр яриад байвал их юм бий.  Энэ хавьд бол хуулийн зарчмын талаар би их л бүдүүн тоймоор бичлээ. Ер нь бол цаанаа нэлээн нарийн зарчмууд байдаг юм. Гэхдээ хэлэх гэсэн санааг маань та нар ойлгож авсан байх гэж найдаж байна. Шударгын хууль хаа нэгтээ байдаг, тэр хуулиар дэлхийн бизнес ажилладаг гэдгийг энэ удаадаа ойлгоход хангалттай. 

Намайг хүүхэд байхад Долгорсүрэн заан хөөрхий муу Бушхүүг алс явах замдаа уначихсан нүхнээс нь хэдэн хүүхэдтэйгээ очоод гаргаад авчихаж билээ. Бушхүү бол лус эрдэнэ лугаа үзэсгэлэнт охиноо бэлэглэсэн боловч түүнийг нь бусдад алдчих гээд мурчийж явсан жирийн монгол эр билээ. Би тэр кинонд их дуртай. Сургуулийн багт наадмаар Бушхүү киноны лусын хааны бага охины дүрд тоглож байсан ханьтайгаа сүүлд айл гэр үүсгэж, хэдэн сайхан хүүхдийн аав ээж болж байв шүү :-)

Энэ удаад нөгөө Долгорсүрэн зааны хүүхдүүдийн нэг Сумъяабазар хэсэг нөхдийн хамт бидний Монголчуудыг унасан нүхнээс нь гаргах арга олоод зүтгээд эхэлчихэж. Хэдүүлээ түүнд хамжилцацгаая. Бушхүүнүүдийг ядуурлаас гаргаж лусын хүргэн шиг байгээ гэхэд дэлхийн хүн шиг амьдруулцгаая. Үүний тулд бидэнд баялагаа арвижуулах лусын сан хэрэгтэй. Лусын хаан бидэнд нэг л өгсөн эрдэнийг хайрлаж хямгадаж байх ёстой гэсэн санаа тэр киноны гол мэссэж нь байсан байхаа одоо санахад. Ерөөсөө л тийм байсан гээд итгэчихье золиг. Таалагдаж байна.   

Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ гээд халхын заяа ихтэй залгуулаад хэлчихсэн юм шиг зангарагтай нэг үг бас бий шүү таминь ээ. Заяатайдаа найдаад залхуураад хэвтээд байж болохгүй гэсэн санаа. Бас л бүгдэд маань хамаатай үг. 

ЗОЛИОСНЫХОН

1977 оны 5-р сарын 27ны өдөр ЗХУКН-н Төв Хорооны бүгд хурал дээр ЗХУ-н Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчийн албан тушаалыг Николай Викторович Подгорныйгоос салгаж ЗХУКН-н Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга нөхөр Леонид Ильич Брежневт хавсран гүйцэтгүүлэхээр шилжүүлсэн “ордны эргэлт” болсон билээ. Ингэж Брежневийн олон жил төрийн дээд эрх мэдлийн төлөө зүтгэсэн санаархал хэрэгжиж санааг нь амраасан байдаг. Төрийн бүх өндөрлөгт гарч аваад тэр гэнэт олон жил эрх мэдэлд тачаадан зүтгэсээр ядарснаа мэдрэн улс орны эдийн засаг, нийгмийн амьдралыг зөнд нь орхиж, өөрийн хүрээлэлийн хамт загас, ан хөөн амрах болсоныг бүгд мэднэ. Манай удирдагч Цэдэнбал түүний энэ шинэ хоббиг овжноор ашиглан Монголд авчирч буга намнуулсанаар 3-4-р хороололыг бэлэглүүлж дөнгөсөн юм. Мэдээж 3-4-р хороолол зөвхөн монгол бугын эвэр, арьс, мах, онц буудагчийн одон тэмдгийн үнэтэй ирээгүй.  Брежневийг төрийн эрх мэдлийг төвлөрүүлэх үетэй давхцан Москвад махны огцом хомсдол үүсэж гамшгийн түвшинд очсон байдаг. Зөвлөлт орон даяар бэлтгэж байсан бараг бүх махыг зөвхөн Москва руу ачуулж байсан ч хомсдол арилахгүй улам хүндэрсээр байлаа. Зөвлөлтийн хөдөө аж ахуй зөвхөн мах гэлтгүй бүх талаараа уналтын байдалд орсон байсан цаг үе энэ ажээ. Шалтгаан нь бүх шатны төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг, бүх шатны өргөн тархсан хулгай, шамшигдуудалт. Бүх шийдвэр дээшээ, бүүр дээшээ очиж шийдэгддэг, ихэнхдээ огт шийдэгдэггүй, шийдэгдлээ ч замаасаа эрх мэдэлтнүүдийн хулгайн замаар ордог байсан явдал нь асар уудам орны эдийн засгийг, түүний дотор цаг хугацаатай уралдан ажиллах ёстой хөдөө аж ахуйг унагаах гол шалтгаан болж байсныг  Брежнев өөрөө ч ойлгож амжилгүй нөгөө ертөнцөд одсон байдаг юм билээ. 

Брежневийн Монголд хийсэн ан авын бэлгэнд бүхэл бүтэн хороололууд ирсэний хариуд БНМАУ-г ЗХУ-д нийлүүлдэг махны нийлүүлэлтээ өсгөх хүсэлт ирсэн нь илэрхий. Нийлүүлэх үнэ нь бүтэн хонины мах 6 рубль. Дан!!!!!

Мэдээж тэр даруй л мал аж ахуйд онцгой анхаарах МАХН-н шийдвэрүүд уралдан гарлаа. Гэвч олигтой өсөлт гарч ирсэнгүй. МАХН-н удирдлагууд мал аж ахуйн яагаад хөгжихгүй хөшүүн байгаа шалтгааныг эрж хайж эхлэв. Тэд ч учир шалтгааныг дор нь олов. Ердөө л мал аж ахуйд ажиллаж байгаа хөдөлмөрийн насны хүн амын бүтэц хариултыг хэлээд өгчээ. 1959 онд ялсан нэгдэлжих хөдөлгөөнөөр малаа нэгдэлд хураалгасан малчдын үр удам болох залуучууд ихэнх нь хот суурин бараадаж шинэ ажилчин анги, сэхээтний давхрагын эхний үеийг бүрдүүлж мал аж ахуйгаас холдон оджээ. Гэтэл мал аж ахуй дээр тухайн үедээ 40-с дээш насныхан үлдэж нэгдлийн мал маллан, хажуугаар нь амины хэдээрээ хот суурин бараадсан үр хүүхдийнхээ идэшний үхэр, шөлний хонийг дөхүүлж өгсөөр зунд нь ач зээ нарынхаа зуны амралтыг хөдөлмөр зуслан болгож хөдөлмөрөөр хүмүүжүүлэх ажлыг давхар хариуцан үлдсэн байдаг. Энэ дүр зураг статистикийн хуурай хэллэгээр илэрхийлэгдэн намын төв хорооны удирдлагуудад танилцуулагдсан нь дамжиггүй. Гэвч он цаг улирахын хэрээр нэгдлийн анхны малчид нас дээр болж, тоо толгой нь цөөрч, мал дагах тэнхээ чадал нь аажим хумигдаж байлаа. Хот бараадсан хүүхдүүд нь ач зээ нарыг нь зунд явуулах боловч тэднийгээ малчин болгох бодол хэнд нь ч байсангүй. Учир нь нэгдлийн малчин бол үнэлэмж муутай нормчин төдий цалинтай цаг наргүй ажил байсан юм. Иймээс малчдын тоо нэмэгдэх биш цөөрөх чиглэл рүү явж байсан нь МАХН-н Төв Хороонд аянгын харанга болж сонсогдлоо.  

Малчингүй бол мал өсөхгүй. Мал өсөхгүй бол мах үйлдвэрлэгдэхгүй. Мах байхгүй бол Брежневт өгсөн амлалтаа биелүүлж чадахгүйд хүрэх байлаа.

Аль 70-д оны эхнээс БАМ-ын жишгээр эвлэлийн илгээлт гээч сайн дурын санаачлагуудыг МХЗЭ-с зохион байгуулж, бодлогоор дэмжин алдаршуулах ажил хийж байсан боловч бас л үр дүн муутай байлаа. Үнэхээр ном сурдаггүй хэд нь л мал дээр гарч байв. “Хөдөөгийн баясгалан” зэрэг кино хийж рекламдаад ч эвлэлийн илгээлтээр мал дээр гардаг нь ховор байлаа. Миний хувьд холоос жишээ  хайлгүй хажуунаасаа харахад л аав ээжийн талын 50 гаруй өсвөр насны авга, нагац, үеэл дундаас 2-3-с нь бусад нь эвлэлийн илгээлтээр мал дээр гараагүйг би сайн мэдэж байна. Өөрөө л хичээвэл аль бөглүү хөдөөний сумаас эрдмийн оргилд хүрэх зам нээлттэй дардан байсан нь олон хүнийг өнөөдөр нутгийн зөвлөлийнхөө бахархал эрдэм номтой алдартан болгон дуурсагдахад хүргэсэн түүх ийм юм.

Яах вэ гэсэн асуулт тэр үеийн удирдлагын өмнө босож ирсэн нь дамжиггүй. МХЗЭ залуусыг компаничилж мал дээр гаргах ажил ингэж эхэлсэн түүхтэй. Залуусыг ганц нэгээр нь илгээлт өвөрлүүлэн мал дээр гаргах ажил ахицтай өөрчлөлт авчрахгүй нь тодорхой болмогц анги хамт олноор нь огшоож, залуусын дарвианд хөнгөн шийдвэр гаргадаг төрөлх психолгийн онцлогийг нь түшиглэж ажиллахаар шийдсэн байдаг юм билээ. Ингээд 1978 оноос эвлэлийн илгээлтээр анги хамт олноор нь мал дээр гаргаж эхэллээ. Мал аж ахуй хүн хүчтэй болов. Олон өвөлжөө бууц залуусын гараар тордогдож, хадлан тэжээл нөөцийн хашаа дүүрэн нуруулдагдав. Мал өссөн эсэх нь бүү мэд, юутай ч махны үйлдвэрлэл нэмэгдэв. Бас бүтэн хонио тоглоомон морины үнээр (Тоглоомон морь 8 рубль байв) ч өгч чадахгүй байгаа тухай ярьсан хэн ч намын гэсгээл хүртэж байлаа.

Эрдэнэт хот аль тэртээх Өмнөд Америкт гарсан Чилийн цэргийн эргэлтээр хөрөнгөтнүүд дэлхийн зэсийн хамгийн том нөөцийг хяналтандаа буцааж авсаныг хариу болгож ЗХУ-н шууд хөрөнгө оруулалт, санаачлагаар боссон хот бол Дархан үндсэндээ ЗХУ-руу мах нийлүүлэх бааз байдлаар эртнээс төлөвлөж босгосон хот юм. Эхлээд Дарханы мах комбинатыг байгуулаад түүний дайвар бүтээгдхүүнийг боловсруулах нэхий эдлэлийн үйлдвэр байгуулсан байдаг. Энэ бүхнийг эрчим хүчээр хангах цахилгаан станц, ажилчдыг нь бэлтгэх Дарханы политехникум зэрэг бол бүгд ЗХУ-д мах нийлүүлэх нэг зорилготой бүтээн босголтууд билээ. Эрдэнэтийн орон сууцнууд үндсэндээ зөвлөлтийн мэргэжилтэн, ажилчдын сууц байдлаар баригдсан тул Монголын барилгачидын оролцоо бага, Зөвлөлтийн СОТ хэмээх барилгын трестүүдийн хүчээр босож байв. 

Харин Дарханд эвлэлийн илгээлт, цэргийн илгээлт, иргэдийн илгээлт нэртэй отрядууд зохион байгуулж орон сууцжуулж барилгажуулсан байдаг. Ардын армийг албадан хөдөлмөрийн фронтод өргөнөөр дайчилж, түүнээс нь залхсан залуус хэрхэн тэвчээр алдсан тухай бодит түүхээс сэдэвлэсэн “Маш нууц” хэмээх тун сайн киног бид саяхан харсан билээ.

Эвлэлийн хоморголсон илгээлт сүүлдээ хадуураад зөвхөн мал дээр ч биш мал аж ахуйн бүтээгдхүүн боловсруулах бүх үйлдвэрлэл рүү залуусыг бөөнд нь туух болов. Энэ компаничилсан ажлаас хойш суугчдыг нийгэмд гадуурхах, муухай харагдуулах ухуулга сурталчилгааны  ажил олныг өрнүүлсэний оргил нь “Би чамд хайртай” кино болсон юм. Өнөөгийн өндөрлөгөөс харахад Баяраагийн зөв л байсан. Тэр боловсролыг сонгосон. Ховдын багшийн сургуульд элссэн. Өөрт нь унаж байсан Үрлээтэй юу яасанд нь түүнийг буруутгах хэцүү. Бэлгийн бойжилт, хуулийн нас нь гүйцсэн залуусын явдал шүү дээ эцсийн эцэст. Харин эвлэлийн илгээлтийг сөрж индивидуал сонголтоо хамгаалж чадсанаар нь Баяраагаар бахархууштай. Тэхдээ энэ бол кино гэдгийг давтан хэлье.

Эвлэлийн илгээлтээс хүн бүр Баяраа шиг зөрж өөрийн замаараа зүтгэж чадаж байсангүй. Ихэнхдээ л хамт олны хоморгонд хүссэн хүсээгүй илгээлт аван салхитай тал руу сайртталаа мал дагахаар мордоцгоож байлаа. Санамсаргүй сагсагнасан хэнхэг юмнуудтай нэг ангид сурч байсан нь олон хүнд гай болов. Илгээлтээр хөдөө очоод ч хэвийн амьдрал үзсэнгүй. Эвлэл намын хэнхэгүүдэд дарлуулан, хөдөлмөрийн дэвтрээ хураалгаад нутаг заагдсан цөллөгийн ялтан шиг хаашаа ч үгүй болж ирээдүйн тухай бүх мөрөөдөл нь эхний төлийн дуунаар сарнин, залуу эхнэрээ тэврээд унтаж байхын оронд цасан шуурганаар сэрвэлзэн ишиг хурга уутлан орж ирсээр хэдэн ч хаврыг үдэв. "Загийн алим" гэж тэнэг киног үзсэн хүн үүнийг утгаар нь анзаарсан байх.

Хөвгүүд ч яахав. Мал дээр гаргасан МАХН-н илгээлтийг цэрэгт саналаараа яваад муричихаж байлаа. Бүүр насаа худлаа нэмж байгаад ч хамаагүй цэрэгт оргох шахуу явцгааж байлаа. Аргагүй шүү дээ 8 төгсөнгүүт нь бүх мөрөөдлийг нь нулимаад мал дээр аваачаад хаячихаар чинь хүн л юм чинь эцсийн аргаа бодно шд. Цэргээс халагдаад мал руугаа, цех рүүгээ буцаж очих алба байсангүй. Шинэ цэрэг нам засгийг магтсан шүлэг сайн бичвэл Львовын цэргийн ухуулагчийн сургуульд хүртэл элсүүлж байсан цаг шүү дээ.  Охид л хэцүү байлаа. Тэд тэндээ гэрлээд хүний нутагт хөдөөний эхнэр болж хүүхэд малд дарагдан үлдэж байсан юм. 

Мэдээж малч, малын ажилд эв дүйтэй хүн цөөнгүй байсан. Ялангуяа өсөхдөө л малын захад хүн болсон илгээлтийн эзэд жавхаатай байлаа. Цөөнгүй илгээлтийн эзэн аварга малчин, саальчин, цаашлаад өнөөгийн мянгат малчид болцгоосон байдаг. Тэдний дунд ч  нь бас л манай үеэлүүд бий.  Харамсалтай нь илгээлтийн эздийн хөдөлмөрийн дэвтэрийг нь хурааж барьцаалсан байдал олон жил дуусаагүй юм.  Бригадын төвийн улаан булан шатахад барьцаанд авсан хөдөлмөрийн дэвтэр нь шатсанаар аварга малчин, гавшгайч, төлөвлөгөө ноормоо байнга давуулан биелүүлдэг ажилсаг малч нэгэн эгч маань тэтгэвэр тогтоолгох насанд ирэхэд хийсэн бүтээсэн бүх түүх нь цуг шатсан байсан. 79 онд алдаршиж сонинд гарч байсан хайчилбараа үзүүлэн байж хүлээж байснаасаа эрс доогуур буюу хамгийн доор хэмжээгээр тэтгэвэртээ гарсан байдаг юм билээ. Москвад монгол мах нийлүүлэх, Улаанбаатарт шинэ хороолол бариулах өртөг хувь хүн дээр ингэж тусч байлаа.

Илгээлтийн эздийн ихэнх нь малаас хөндий улс байсныг шууд хэлэх хэрэгтэй. Тэд нялайтал пааклаж, төл хорогдуулан, улсаас яаж ч дэмжсэн хөдөөд идээшихгүй, хот суурингийн амьдралаа сэмхэн хүсэмжилж, нам эвлэлд нулимуулсан өөрийнхөө мөрөөдөлдөө үр хүүхдээ ядаж хүргэх хүсэл эрмэлзлэлээ орхихгүй байлаа. 1992 оны Үндсэн хууль шилжилт хөдөлгөөний хоригийг авч хаясан ч тэд шууд хөдөөнөөс хот руу буцан ирж чадахгүй байлаа. Нөгөө Богдод мөргөх гэж ирээд буцах зардалгүй тул үлдсэн мөргөлчдөөс үүссэн аймаг гэдэг шиг нэг хэсэгтээ л хөдөөдөө үлдэцгээсэн юм. Гэвч 90-д оны арьс нэхийн наймаагаар олсон мөнгө, 2003-2004 оны зуд тэдний нүүдлийг шийдвэрлээд хаячихсан. 2005 оноос эхлэн илгээлтийн эзэд хот суурин руу буцан нүүдэллэж эхлэв. Унаган хот суурингийн хүн, гэрт олон жилээр амьдраад сурчихсан тэдэнд хотод бууриа хатгах түвэгтэй байсангүй. Хашаа хатгах бол малын өвөлжөө барихын хажууд хүүхдийн тоглоом тул дор нь 3 тал барьж аваад л утаа май тавьж эхлэв. Энэ үеээс л Улаанбаатрын утаа эрс мэдрэгдэж эхэлсэн билээ. Улаанбаатрыг барилгажуулах ажлын золиосонд амьдралаа үрсэн тэд ямар ч үнээр хамаагүй үр хүүхдийнхээ амьдралыг золиослуулахгүйн төлөө зүтгэсээр хотдоо буцан ирцгээсэнээр утаа эхэлсэн юм. Тэд ганцаараа явсан ч дор хаяж тавуулаа болоод буцаж ирж байлаа. 70-80-д оны илгээлтийнхний үр хүүхдүүд сургууль соёл бараадах нас нь 2000-2005 оны хавьцаа таарсан нь ч нүүдлийг эрчимжүүлж өгсөн байдаг. Төрийн явуулсан ухвар мөчид бодсон компанит ажлын үр дүн хожим нийгэм эдийн засгийн асар том асуудал болж төрийн тэргүүн нь гамшигийн байдал зарлахад хүрсэн түүх ийм бөлгөө.

Өнөөдөр бид залуусыг цэрэгт 3 жил алба хаалгана, хаалгахгүй гэж 2 тал болон хашгиралдаж байна. Энэ шуугиан ямар зорилготойг бүү мэд. Өөр том шуугиан дарах багаж нь байгаад тэгэсгээд замхарвал сайн л биз. Харин үндэслэл тооцоогүй ярьсандаа төр баригч маань өөрөө итгээд зүтгээд байвал яах вэ?

3 жилийн армийг хэн тэжээх вэ гэдгээс хариултаа эхэлж хайя. Монгол улс үсрээд л 17000 цэргийг ноормын дагуу хооллож хувцаслаж чадах эдийн засгийн нөөцтэй. Энэ чадалдаа тааруулж цэргийн насны залуусаа түргэвчилсэн ээлжээр буу зэвсэгтэй харьцаж сурган, цэргийн үүрэг, даргын командыг биелүүлэх хатуу дэгийг мэдүүлж өгөөд гаргадаг. Өөр боломж байхгүй. Манай армийн үндсэн зэвсэглэл болох АК-47 буу бол зэвсэгт мөргөлдөөнтэй Афган, Африк зэрэг газарт хүүхэд, эмэгтэйчүүд хүртэл буудаж суралцдаг анхны буу. Ердөө л 20 минутаас-2 цагийн дотор бүрэн эзэмшдэг дэлхийн хамгийн төгс энгийн галт зэвсэг. Үүнийг эзэмшүүлэх гэж 1080 хоног хуаранд хаших нь арай л хатуу санагдана. 

3 жилийн цэрэг бий болвол цэргийн тоо даруй 3 дахин өсөж 51000 болно. Зардал 3 дахин өснө. Хэн зардлыг нь гаргахыг цааш нь ухалгүй хаячихъя. Мэдээж үүнийг уншигч та л гаргана. Шинэ цэргүүдээс юм сурахдаа удааныг нь 2-3 сард буу эзэмшүүлж сургачихлаа гэхэд үлдсэн 1000 хоногт нь юу хийлгэх вэ. Монгол улсын нэгдэн орсон албадан хөдөлмөрийн эсрэг конвенцийг зөрчин төмөр зам бариулах тухай барин тавин ярих болж. Иргэний байгууламж барихад цэргийн хүч дайчилж болохгүй тухай энэ конвенцод чинь хараар цагаан дээр биччихсэн байгаа. Олон улсын хуулийн дагуу бидэнд 3 жилээр татсан хөвгүүдээ хуаранд дэмий хашихаас өөр шийдэл олдохгүй. Бантсандаа зарим нь элдэв мэргэжил сургана л гэнэ. Мужаан, өрлөгчин, өөр юу юу ч байдаг юм. Компьюторын инженер болох хүсэлтэй хүүхдийг хашиж байгаад өрлөгөчин болгох юм байх. Тэдэн дотор улсаа магтуулах нэртэй төгөлдөр хуурч болох хүүхэд байсан ч гараа эвдэртэл хүрз бариад шавар зуураад байх ёстой болох нь. Би шинэ ном суралцаж байна. Удахгүй номоо дуусгана. Энд байхдаа юм юм л анзаарч байх юм. Манайд яагаад тийм тэнэг үрэлгэн, энд яагаад ийм энгийн төгс хямд шийдлүүд байгаад байдгийг заримдаа үнэхээр гайхдаг. Өнгөрсөн хавар хүүхдийн маань сурдаг ахлах сургуулиас ирсэн емэйл их сонин санагдав. Хүүхдүүдийг ахлах сургуульд байхад нь бидний цэрэгт бөөнөөр нь хашиж байгаад сургана гээд байгаа мэргэжилүүдийг эзэмшүүлж дунд сургууль төгсөнгүүтээ ажлын фронтод бэлэн болгож өгдөг үйлчилгээний зар ирдэг юм байна. Тэхдээ зөвхөн сурагчид хүсвэл шүү дээ. Ажаад байхад 200 хүүхэд төгсөж байгаа ахлах сургуулийн төгсөлтөөс 30-50 орчим нь л тусгайлан бэлдсээр байгаад дээд сургуульд орж байна. Дээд сургуулиуд нь ч манайх шиг шороон түмэн биш, элсэлтийн стандарт нь ч чанга учираас давдаг хүүхэд ч цөөн байдаг бололтой. Үлдсэн  150-170 сурагч нь шууд амьдрал руу гарч байна. Ингэхдээ сургуульдаа өөрөөсөө нээж илрүүлсэн авъяас, олж авсан мэргэжил, skill-ээрээ амьдралаа авч явах юм. Энэ 150-170 хүүхдийн цөөнгүй хэсэг нь family business буюу аав ээжийнхээ хийж байгаа бизнест ордог.  Бусад нь үйлчилгээний салбарт анхан шатнаас нь эхлэн шууд ажиллаад эхэлдэг. Бас нэлээд нь өндөр үнэлгээтэй хар бор ажил сонгож байна. Бага сургуулиасаа л харилцааны соёл, бараа борлуулах дадлыг маш сайн эзэмшицгээдэг юм билээ. Дунд хүүг маань бага ангид байхад хүүхдүүдэд сургуулиас нь шоколад, саван гэх мэт жижиг сажиг юм өгч заруулан сургуулийн сан бүрдүүлдэг байсан. Энэ нь хүүхдүүдийг худалдаа, үйлчилгээний ажлын дадал, хүнтэй харилцах эв дүй сургадаг байсныг би дараа нь ойлгосон. Бас хөөрхөн урамшуулалтай гэж байгаа тэрүүхэндээ.

Нөгөөтэйгүүр ахлах сургуульд сурч байхдаа эзэмшсэн өрлөгчин, будагчин, мужаан, сантехникчийн ажлыг залуус ихээр сонгодог юм байна. Ийм ажлууд үнэлгээ сайтай байх бөгөөд хичээж нямбай ажиллавал багш, инженерээс дутахгүй сайн орлоготой байдаг. Гэхдээ учир бий. Ийм ажил мэргэжлүүд өөрийн асар том зах зээлтэй учир залуус нь олноор ороод байдаг юм билээ. Барууны үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл бол нүсэр том, бас ч үгүй байшин сав нь мэргэжил шаардсан маш чанга стандарттай. 

Хүний өмчийн газар дээр нь (газар гэж газар, түүний дээр барьсан барилга)  өөр хүн аюулгүй байх хариуцлага газрын эзэнд ноогддог хуультай. Ийм ажлыг мэргэжлийн хүмүүс л зөв хийдэг. Хийсэн ажлынхаа хариуцлага баталгааг хүлээх тул газрын эзний хариуцах хариуцлагыг ажил гүйцэтгэгч өөртөө шилжүүлэн хариуцаад явдаг хариуцлагын тогтолцоотой. Өөрөө хэлбэл таны гэрт ирсэн зочны дээрээс барилгын хэсэг унаж гэмтээвэл түүнийг та биш тус хийцийг хийж баталгаа гаргасан мужаан хариуцах ёстой болдог. Эзэн өөрөө хийсэн бол өөрөө л хариуцна. Хариуцлагын энэ тогтолцоо аливаа бүтээн байгуулалтын чанарыг дээд зэргийн болгож, үргүй хөрөнгө дахин дахин урсахаас сэргийлж, бүтээн босголтууд нь олон 10, зуун жилийн настай чанартай болж ирдэг.  Хариуцлагын ийм тогтолцоо барилгын том жижиг бараг бүх ажлыг газрын эзэд мэргэжлийн хүмүүсээр гэрээгээр хийлгүүлэх рүү түлхдэг. Энэ хууль эрх зүйн орчин байхгүй бол мянган мужаан бэлдээд ч зах зээл үүсэхгүй. Энэ тусгай skill шаардсан ажлууд гүйцэтгэгч өөртөө хүлээн авч байгаа хариуцлагтайгаа таарсан үнэлгээ сайтай байх нь ойлгомжтой. Олон олон залуус энэ эрэлт дээр цаашдын ажил амьдралаа сонгочихдог. Баруунд дүүрэн багаж ачсан пикаптай залуус их байхад манай хар ёотон дүүрэн халамцуу залуус л олон байх болж. Нэг л буруу яваад байна манайхан. За ингээд цэрэгт мэргэжил эзэмшүүлнэ нтр гэсэн дэмий утгагүй юмаа орхицгооё. Сууриар нь зөв болгохгүйгээр өм цөм гаднаас нь хальт харсан юмаар нийгэм өөрчилдөггүй юм. Зүгээр л наад цэрэгт хашиж байгаад хүчээр сургана гээд байгаа юмаа жам ёсны зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлт, бас хуулийн ухаалаг зохицуулалтанд нь л үлдээ тэгэх үү.

Цэрэгт үнэхээр мэргэжил эзэмшүүлэх бол цэргийн мэргэжлээ л эзэмшүүл. Холбоочин, пуужинчин, нисгэгч, шүхэрчин, танкчин, мэргэн бууч, инженерийн цэрэг (бэхлэлт, нуувч, гүүр баридаг) гэх мэт эзэмшүүлэх мэргэжил цэрэгт олон. Үүнийг голдуу гэрээт цэрэгт эзэмшүүлэх ёстой. Хугацаат цэргээс мэргэжилийн цэрэгт саналаараа үлдэх аавын хүү олон. Тэдэнд энэ мэргэжилүүдийг төгсөртөл нь эзэмшүүлэх ёстой байх. Илүү цааш хөгжих сонирхолтойд нь цэргийн дээд боловсрол олгож зэвсэгт хүчнээ бэхжүүлээд л явдаг байхгүй юу. 

Цэрэгт явуулж төлөвшүүлэн үг даадаг болгох юм байх нэг хэсэг хүнэ. Бас л бусдаас ажигласан зүйлээсээ хуваалцъя. Энд хүүхдүүдийг үнэнч шударга болгоход л бүх боловсролын систем, гэр бүл, нийгэм нь бүхэлдээ чиглэн ажиллаж байна. Эцэг эх, багш нар нь үлгэрлэн өөрсдөө зөв, шударга байхаас эхэлнэ. Хэнийг ч энэ нь баяны, энэ нь ядуугийн хүүхэд гэж ялгаварлаж байгаа юм алга. Үйлдэл бүрд л шударга байгааг урамшуулж, буруу хазайвал засаж хэлж байж хүүхдүүдээр шударга иргэн хийж авдаг юм байна. Хуулахгүй байх, хуурахгүй байх, өөрт ноогдсон ажлыг өөрөө л хийх зан чанар бол эдний нийгмийн яс генинд нь байна. Нэгэнт шударга иргэн болж өссөн хүн шударга зөв ямар ч шаардлагыг ухамсараараа шууд хүлээн авдаг. Үг авдаг болно гэсэн үг. Шанаа манаа ямар ч шаардлагагүй. Харин шударга бусыг бол шууд эсэргүүцдэг болцгоох ажээ. Манайхан тэгэхэд яаж байна? Эцэг эх, төр засаг, багш хүмүүжүүлэгчид нь өөрсдөө л шударга бусын үлгэрийг оройлон уралдан үзүүлж байгаад баахан сонин буруу хүмүүжилтэй хүүхдүүд өсгөөд авдаг. Тэд нар нь зөв юм хэлсэн ч, буруу юм хэлсэн ч хэний ч үгийг авахаасаа нэгэнт өнгөрсөн байдаг. Эцэг эхийн эцсийн арга нь нөгөө хүүгээ цэрэгт явуулж номхон, зэрэгц команд доор хагас зомби байдалд ямар ч үгийг автоматаар үг дуугүй дагадаг болгох бөөн мөрөөдөл.  Гэвч өсөхдөө л эх захгүй шударга бусын орчинд өссөн хүүхдүүд цэргийн 3 жилийн бүүр ч илүү шударга бусыг арай гэж тэсдэг, тэсэж тэсэж тэсрэхээрээ яадаг байсныг бид бүгд киноноос харсан. Тэр кино хэтрүүлэг ихтэй ч, зарим үнэнд дөхөж очсон л байгаа. 

За яахав 3 жил цэрэгт яваад баахан номхон зэрэгц команд дунд үг, шанаа даадаг болоод гараад ирэг. Тэглээ гээд тэр залуусын ихэнх нь цаашдын зөв замаа олохгүй. Илгээлтийн эзэд шиг л будилж, хувь заяа нь замарч замхарцгаана. Монголд тэдний сурсан өрлөгчин мужаан мэргэжилийн эрэлт маш бага. Мэр сэр нь л юу юм гэхээс  Монголчууд ахуйн ажлаа бусдаар мөнгө төлж хийлгүүлдэг хүмүүс биш л дээ. Бараг л хувийн байшингаа ганцаараа өөрөө юугаар ч хамаагүй, яаж ч хамаагүй барьчихна гэж үздэг хүмүүс шүү дээ.  Цэргийн 3 жилд олох мэргэжил зах зээлгүйн улмаас олон хүний амьдралыг залгуулах хоол нь болж чадахгүй. Нөгөөтэйгүүр тэр хүмүүсийн сурсан эрдэм, дадал эв дүйг хөлсөөр ашиглах завгүй, мөнгөтэй, дундаж анги Монголд алга. Олоон жилийн дараа төмөр замын рельс дамнаж явахдаа олсон, хүйтэн нойтонд төмөр замын далангийн шороо шаварт бакиалаараа зоогдож байснаас олсон нуруу, бөөрний гэмтэлтэй бүхэл бүтэн үе төрөх байх. 3 жилийн цэргээс халагдаад ном сурдаг гэдэг бол худлаа шүү худлаа. Цэргээс халагдсан байтугай дунд мэргэжлийн сургуулиас дээд сургуульд орсон хүмүүс ч олигтой сурдаггүй л байхгүй юу. ЗХУ-д цэргээс халагдсан, нисэхийн дундаас ажиллаж байгаад ахиж суралцсан олон ах нартай хамт сурч байсны хувьд хэлэхэд залуу хүн нэг алдсан сурах тэмпээ дахиж олно гэдэг бол бараг боломжгүй юм байдаг юм билээ. Цэргээс очсон нь барилдаж, архидаж байгаад дуусдаг бол ажиллаж байгаад очсон нь наймаа, хүүхэн эргүүлсээр ихэнх нь замаасаа гээгддэг юм даа. Залуу хүнд ном сурдаг үе гэж байдаг. Тэр үеээ зөв сураад барчихвал цаашид хэдэн ч ном сурсан торохгүй. Олон залуусын сурдаг насны инерцийг алдагдуудах 3 жилийн цэрэг хэрэггүй байхаа. Нэг жилийн цэрэг бол харин болж байгаа юм. Төсөвт дарамтгүй, хувь хүний төлөвлөгөө мөрөөдөлд саадгүй.

Тэр Израиль мизраилыг дуурайна гэдэг бол бас л худлаа шүү худлаа. Израилыг дуурайхдаа хүрвэл ядаж төрөө жүүдүүд шиг лаг боловсролтой, гавал толгойтой гаруудаар эхлээд дүүргэх хэрэгтэй юм л даа. Гэтэл манай төрд толгой алга. Баахан боовон чихтэй, боовон толгойтой юмнууд л байна. Японд сургууль төгссөн эсэх нь эргэлзээтэй нэг солиотой нөхрийн өөрөө орчуулсан эсэх нь эргэлзээтэй номыг хар сохороор дагаж улсаараа ханарахгүй ээ хэдүүлээ.

За энд баахан кино ярьчихлаа. Киноноос өөр юм анзаардаггүй хаантай улс юм чинь өөр яах ч юм билээ. Мэддэг хэлээр нь л ойлгуулахыг хичээх юм даа аргаа барахдаа.  Хөвгүүдээ төмөр замын цэрэгт явуулж хувь заяаг нь золиослох уу яах уу тэгээд? Зүгээр л дарга сайдуудаар хулгай хийлгүйлэлгүйгээр тэр төмөр замаа зах зээлийн журмаар нь барьчихаж болохгүй байгаа юм уу ахаа