Рональд Рейган нэгэнтээ хэлэхдээ: “Хэрэв хөдөлж байгаа л бол татвар ноогдуул, хөдөлгөөнөө үргэлжлүүлээд байвал түүнийг зохицуул, хөдлөхөө больчихвол татаасаар дэмж - if it moves tax it, if it keeps moving regulate it, if it stops subsidize it” гэжээ.
Саяхан УИХ сонгуульд АН-с нэр дэвшигч О.Магнай гэдэг хүн бүх жижиг дунд бизнест олгодог тусгай зөвшөөрлүүдийг АН ялбал маргааш нь цуцална хэмээн мэдэгдлээ. Мэдээж сонгуулийн оноо авах хошгируулалт гэдэг нь ойлгомжтой. Гэхдээ хошгируулалт зорилгодоо хүрч АН яллаа ч гэсэн Магнайгийн үгээр тэгээд чөлөөлчих нь бас юу л бол. Юутай ч Магнай маш сонирхолтой, анхаарах ёстой маш чухал сэдэв хөндсөнийг хэлэх нь зүйтэй. Түүний эхлүүлсэн боловч цааш нь хөгжөөж гүнзгийрүүлэхэд бөндгөр нь дутаад байгаа байж магадгүй энэ сэдвээр жаахан халдаг юм уу хэмээн үүнийг бичиж сууна. Магнай товчхондоо зохицуулалтаас чөлөөлөх зохицуулалт буюу англиар deregulation хэмээгддэг төрийн зохицуулалтын тухай ярьсан билээ.
Хүн төрөлхтөн төр хэмээх зүйлийг дараах 3 зорилгоор байгуулж ажиллуулдаг юм.
1. Хөндлөнгийн хууль бус халдлагаас хамгаалах. Үүнийг ерөнхийдөө Security хэмээх ганц үгээр хэлж болно. Энэ хүрээнд батлан хамгаалах, хууль сахиулах, мөн гадаад харилцаанд дипломатын аргаар тусгаар тогтнолоо хамгаалах асуудал багтдаг. Манай ҮАБ зөвлөл хэмээх бүтэц бол үнэндээ National Security Committee нь юм байгаа юм. Security бол товчхондоо улс орны периметрийн хамгаалалт нь. Security буюу харуул хамгаалалт гэх үг өдөр тутамд амьдрал дээр их тааралдах болсон тул энэ үгээр нь хэрэглэвэл илүү ойлгомжтой байна.
Security асуудлаас хэн ч чөлөөлөгддөггүй. Өөрөөр хэлбэл Магнайгийн үг энд хүчингүй. Энд улсын тусгаар тогтнол, хуулийн хэрэгжилт зэрэг Үндсэн хуулийн хүрээний том асуудлыг хамаарч яригдаж байдаг. Мөн улс төрийн шийдлүүд байх боломжтой. Учир нь энэ асуудлын нэлээд хэсэг нь улс төрийн бодлогын үр дүнгээр илэрдэг. Гэхдээ гадаад бодлого, хууль ёс хэрэгжүүлэх асуудал дээр дотоод улс төр биш харин нэгдсэн улс төрийн бодлого шаарддагаараа онцлог. Гэхдээ хууль сахиулах үеийн хүний эрхийн асуудал дэлхийн эмзэг асуудал байсаар байгааг бид бэлхнээ харж байна. Энэ хавьд улс төржилт нь ёстой орж ирэх ёстой байх.
2. Төрийн дараагийн үүрэг бол иргэдийн амь бие, хөрөнгийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалах буюу public safety-г хангах нөхцөлийг албадах. Энэ бол гадна талаасаа security-р хамгаалагдсан орчинд янз бүрийн дотоод хүчин зүйлээс шалтгаалан хүний амь бие эд хөрөнгө хохирохгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх үйл ажиллагаа, төлөв байдлыг хэлээд байгаа юм. Төр үүнийг аюулгүйн стандарт гаргаж түүнд нийгмийг шахаж мөрдүүлэх замаар иргэдээ болзошгүй осол аюулаас хамгаалдаг. Safety regulations буюу аюулгүйн зохицуулалтаас хэн ч чөлөөлөгддөггүй. Учир нь энэ бол Үндсэн Хуулийн эрх болох хүний амьд явах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй салшгүй холбоотой зүйл юм. Энд ямар ч улс төр байх ёсгүй бөгөөд цэвэр мэргэжлийн албадууд энэ асуудлыг хариуцаж эрхлэн явууулдаг.
3. Төрийн сүүлчийн үүрэг бол эдийн засгийн зохицуулалт (economic regulations) хэмээх зүйл болой. Магнайгийн саяын ярьсан зүйл бол энэ зохицуулалтаас чөлөөлөхийг ярьсан байх гэж итгэхийг хүсч байна. Эдийн засгийн зохицуулалт нь улс орныхоо хязгаарлагдмал зах зээлийг гадны оролцооноос хамгаалах, байгаа эдийн засгийн нөөц бололцоог хүн бүрд хүртээмжтэй болгох, өөрийн зах зээлээс хамгийн өндөр татвар хураах, эсвэл татвараар дарамтлахгүйгээр хамгийн сайн эдийн засгийн өсөлтийг бий болгож үндэсний баялагийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн бодлогын арга хэмжээнүүд байдаг. Эдийн засгийн зохицуулалт бол улс орны доторхи улс төрийн хүчнүүдийн санаа оноогоо уралдуулан улс төржих ёстой ганц сэдэв нь юм. Иймээс олон оронд зөвхөн үүнийг тойрч улс төржин ардчилсан сонгуулиудаа явуулдаг.
Эндээс би улс төржилт огт орох ёсгүй safety regulations, улс төрийн шийдлээр л чиглүүлэгдэх ёстой economic regulations 2-г онцолж яримаар байна. Учир нь Security дээр улс төрийн дотоод маргаан огт байх ёсгүй бөгөөд тэнд эрүүл ухаанд суурилсан үндэсний эрх ашиг давамгайлсан шийдвэрээ дагаад явчихдаг тул энд хэлэлцэхэд хэт томдсон асуудал тул орхичихъё.
Гэхдээ багахан тайлбар эхлээд хэлье:
SECURITY гэдэг үгээ бид хамгийн дээд түвшиндээ ч зөв орчуулан хэрэглээгүй байгаагаас ҮАБЗ хэмээх байгуулага оролцох ёсгүй олон зүйлд гүйж ордог бүтэц болчихлоо. SECURITY бол гадны халдлагаас хамгаалах гэсэн л үг юм. Иймээс үүнийг аюулгүй байдал биш аюулгүйн хамгаалалт гэж орчуулбал илүү зөв орчуулга болох юм. БАЙДАЛ гэдэг нь аливаа зүйлийн дотоод төлөв байдлын түвшнийг илэрхийлж байдаг тул SAFETY гэдэг үгний орчуулга болгон хэрэглэх нь илүү тохиромжтой.
Бас нэг тайлбар нэмье:
Монголд агентлагуудыг мөрдөс формтой л бол тохируулагч агентлаг, мөрдөсгүй бусад нь хэрэгжүүлэгч агентлаг хэмээн Засгийн газрын бүтэц тогтоох хуулиараа механикаар маш буруу хувааж ирсэн байдаг. Гэтэл тохируулах гэдэг үг нь regulate буюу зохицуулагч агентлагуудад таарах үг юм. Тэр зохицуулалтын үр дүнд хувийн хэвшил төрөөс эрх авах замаар тухайн салбарт хамаарах үйл ажиллагааг хийж гүйцэтгэж байдаг билээ.
Харин төрөөс бусдад шилжүүлэн гүйцэтгүйлдэггүй батлан хамгаалах, хууль сахиулах, нийгмийн халамж үзүүлэх, шинжлэх ухааны туршилт гүйцэтгэх гэх мэт ажлуудын хийдэг бүтцүүдээ хэрэгжүүлэгч агентлагуудаар гүйцэтгүүлдэг.
Тагнуул, цагдаа, нийгмийн халамж, татвар, хил, гааль, хүнс эмийн хяналт бол төр хэнтэй ч хуваалцалгүй, хэнд ч эрхээ шилжүүлэлгүй зөвхөн өөрөө гүйцэтгэх үүрэг хүлээдэг төрийн ажил үйлчилгээ байдаг. Иймээс эдгээр бүтцүүдийг ерөнхийд нь хэрэгжүүлэгч агентлагууд буюуimplementation agencies хэмээдэг юм билээ. Мөн зарим их гүрнүүдэд шинжлэх ухааны салбарт төрийн өөрийн санхүүжилтэй төслүүдийг хэрэгжүүлэх зорилгоор шинжлэх ухааны байгуулагууд байгуулж ажиллуулдаг. Соц үед ЗХУ-д маш олон эрдэм шинжилгээний хүрээлэн байсан ба өнөөгийн залуус АНУ-н NASA, DARPA зэрэг шинжлэх ухаан, туршилтын агентлагуудыг сайн мэдэх буйзаа. Ийм байгуулагууд ч бас хэрэгжүүлэгч агентлагт хамаардаг.
Иймээс сонгуулийн дараа байгуулагдах шинэ УИХ Засгийн газрын тухай хууль хэлэлцэн батлахдаа өмнөх ойлголт, орчуулгын алдаануудыг залруулах ёстой гэж үзэж байна.
Харин төрийн тохируулах буюу зохицуулах үүрэг SAFETY REGULATIONS болон ECONOMIC REGULATIONS чиглэлээр илэрч байдаг. Өөрөө хэлбэл хувийн хэвшил оролцон бизнес хийж байдаг бүх ажил үйлчилгээнд төрийн зохицуулалт хэрэгтэй байдгаас тэднийг зохицуулах ТОХИРУУЛАГЧ буюу REGULATOR-г төр бүтэцдээ байгуулдаг бөгөөд эдгээрийг агентлаг болон яам хэмээн нэрлэдэг.
Тэдний зохицуулалтын гол механизм нь зөвшөөрлөөр зохицуулах, эсвэл зөвшөөрлөөс чөлөөлж өөрийн зохицуулалтанд шилжүүлэх, мөн бусад нөлөөлөлийн механизмаар зохицуулах зохицуулалт байдаг. Тохируулах яам агентлагуудын гол багаж нь гэрчлэх үүрэгтэй гэрчилгээ, үйл ажиллагааны зөвшөөрөл олгосон лиценз хоёр юм.
Олон оронд аюулгүй байдлын зохицуулалт хариуцсан тохируулагч агентлагууд нь мэргэжлийн агентлагууд байдаг ба эдийн засгийн зохицуулалтын асуудлууд яамдуудын хариуцах хүрээний асуудал байдаг. Иймээс ардчилсан улсуудад сонгуулийн үр дүнгээр шинэ засаг захиргаа байгуулагдвал зөвхөн яамдуудад эдийн засгийн бодлогын өөрчлөлттэй уялдуулан албан тушаалын халаа сэлгээ хийдэг юм билээ. Ихэнх оронд эдийн засгийн зохицуулалтын ажлын байр улс төрийн давалгаанаас шууд хамааралтай байх ба тогтсон хугацааны лимит байхгүй байдаг. Харин аюулгүй байдал (safety) зохицуулалт нь цэвэр мэргэжлийн байгууллага байдаг тул тэнд улс төрийн ямар ч халаа сэлгээ хийдэггүй бөгөөд зөвхөн мэргэжлийн мерит зарчмаар удирдлага, бие бүрэлдхүүнийг сонгон томилдог. Иймээс ийм агентлагуудын удирдлагын ажиллах хугацаа 5 жил бх нь элбэг.
SAFETY REGULATIONS гэж юу вэ? Аюулгүй байдлын тохируулагч (зохицуулагч) агентлагууд юу хийдэг вэ?
SAFETY гэдэг ойлголт төрийн зохицуулалтад орж ирсэн түүх их сонин.
1932 оны Donoghue v Stevenson AC 562 хэргээс эхлээд хариуцлагагүй байдлын хохирлыг тогтоох болсноор 20-р зуунд олон нийтийн аюулгүйн стандартуудын хөгжлийг хурдасгаж төгөлдөржүүлжээ. Donoghue v Stevenson-ы зарга их сонирхолтой. Хатагтай D бааранд найзынхаа дайлсан шилтэй пивог ууж байтал түүн дотроос эмгэн хумс хорхойны үлдэгдэл гарч түүний хоолой руу орсныг залгиснаасаа болж бие нь эвгүйцжээ. Энэ хэрэгт найз нь буруутай юу, пиво зарсан баарны эзэн буруутай юу, ер нь хэн буруутай вэ гэдэг асуудал үүсэж ирсэн байна. D хатагтай уг пивоны үйлдвэрлэгчийн эсрэг зарга мэдүүлж заргаа авчээ. Шүүгчдийн нэг Лорд Аткин хэргийг D хатагтайн талд шийдсэн reasoning буюу учир шалтгааныг тайлбарлаж хэлэхдээ “Аливаа хүн хөршөө хайрлаж байх ёстой. Чиний хөрш гэж хэн бэ? Чиний хөрш бол чиний үйлдэл, эс үйлдлээс болж хохирч, гэмтэж болзошгүй тэр хүн” гэжээ. Энэ хэргээс хойш хүмүүс өөрсдийн үйлдэл, үйлдвэрлэлийн үр дагаварт санаа тавьж, хийсэн үйлдэл, үйлдвэрлэсэн бүтээгдхүүнээсээ болж бусдыг гэмтээж хохироохгүй байхыг төлөө онцгой анхаарах болсон байна. Энэ нь хөгжсөөр аюулгүйн бүхэл бүтэн тогтолцоо болсон байдаг.
Таны өөрийн амьдрал дээр safety regulations хэрхэн ажиллаж таны хамгаалж байдаг тухай тайлбарлан хэлье.
Та газар хөдлөлтийн дор хаяж 7 баллын чичиргээ даах, мөн гал гарвал аюулгүй зайлах боломжтой баригдсан байшинд амьдарч байгаа. Энэ барилгын аюулгүйн стандартыг барилгын аюулгүй байдал хариуцсан төрийн агентлаг гаргаж бүх барилгын байгуулага хувь хүнд мөрдүүлсэнээс ийм байна. Тэгээд гэрт чинь оруулсан цахилгааны хүчдэл нь хүнд аюулгүй 110-220 вольт байхыг хаа нэгтээ бас стандартаар зааж өгчээ.
Таны өмссөн хувцас, ор дэрний даавуу болон хүүхдийн тоглоом хүртэл ахуйн хэрэглээний бүх эд зүйлс чинь аюулгүй материалаар, аюулгүй дизайнтай хийгдсэн байхыг бас хаа нэгтээ стандартчилж өгсөн байдгаас та тэдний тухай огт бодохгүйгээр гэмтэл осолгүй хэрэглэж байгаа юм. Хэрэв тэднээс аллерги үүсэх, тэд өөрөө шатах, хортой бодис байснаас хордох аюул үүсээд эхэлбэл тэр агентлагуудаас яаралтай шийдвэр гарган тэр бүх бүтээгдхүүнийг үйлдвэрлэгч эргүүлэн татах үүрэг хүлээлгэнэ.
Та Хүнс Эмийн Агентлагын аюулгүй хэмээн зөвшөөрсөн үйлдвэрлэгч, импортлогчоос худалдан авсан аюулгүй хүнсээр хийсэн өглөөний цайгаа байнгын аюулгүйн хяналт тавьж байдаг цэвэр усны системээс авсан усаар чанасан цай хоолоо идсэнийхээ дараа гэрээсээ гарч roadworthiness certificate буюу замын хөдөлгөөнд тэнцэх гэрчилгээ (манайхаар бол техникийн үзлэгийн) авсан машинаараа аюулгүйн стандарт хангаж барьсан замаар (харамсалтай нь манайд ийм зам ховор) төрөөс тогтоосон аюулгүйн дүрмийн дагуу замын хөдөлгөөнд орж ажилдаа ирдэг. Ажлын байрандаа ирээд хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын горимоор та ажиллах үүрэгтэй ба таньд тэр хөдөлмөрийн аюулгүйн горимоор ажиллах нөхцөлийг ажил олгогч тань хангаж өгөх үүрэгтэй. Хэрэв та өөрөө ажил олгогч бол таны үүрэг даруй хэд дахин нэмэгдэнэ.
Жишээ нь та О.Магнайгийн хэлснээр та жирийн гуанз ажиллуулдаг байя гэж бодъё. Та өөрөө хүссэн үедээ өөртөө хүссэн байдлаараа хоол хийж идэх эрхтэй боловч хэрэв бусдад хоол хийж өгч бусдаас үүнийхээ төлөө мөнгө авахыг хүсвэл тодорхой хэмжээний аюулгүйн шаардлагыг заавал хангах ёстой болно. Үүнийг төр тусгай агентлаг гарган таныг албадах ч болно. Эдгээр нь юу байх вэ.
Юуны түрүүнд таны хийсэн хоол бусдыг хордуулах ёсгүй. Ихэнх оронд хоолны бизнес уламжлалт хүнсний технолгиуд л дээрээ суурилсан байдаг тул хоолны жор төрөл зүйл тал дээр асуудал бараг үүсгэдэггүй. Гэхдээ сүүлийн үед гарсан тахлын улмаас зарим улс орнууд уламжлалт зарим хүнс, жороосоо татгалзан хориглох хэмжээнд хүрч байгааг мэдэхэд илүүдэхгүй. Харин таны хийсэн хоол бусдыг хордуулсан бол хаа нэгтээ аюулгүйн горим алдагдсан байна гэсэн үг. Иймээс юун түрүүнд хүнсний хадгалалт, нийлүүлэлтийн суваг дээр аюулгүйн стандартыг төрөөс тавьдаг. Нийтийн хоол хийх түүхий эдийг байнга нийлүүлж байдаг та өөрөө таних нийлүүлэгчээс (knowing supplier) авсан байхыг олон оронд шаарддаг юм. Өөрөөр хэлбэр хийсэн зүйлээр нь бэлтгэсэн хоол хор болчихвол түүний түүхий эдийн гарал үүслийг тогтоох, тэр нь бусад хүнийг хордуулахаас сэргийлэх гэж тэр. Та жирийн захын наймаачны гар дээрээс нийтийн хоолны түүхий эд авч болохгүй. Та заавал албан ёсны түгээгч, борлуулагч, таньдаг фермер, хүнсний үйлдвэр, сүлжээ нэрийн их дэлгүүрүүдээс түүхий эдээ авч эхэлнэ. Ингэнгүүт эдгээр бизнесүүд ч таны бизнесийг дагаад хөгжих болно.
Дараагийн шаардлага нь ариун цэврийн болон хог хаягдлын мэнэжментийн шаардлага. Сав суулга угаах стандарт, цэвэрлэгээний горим, хальтрхаас сэргийлсэн тэмдэг, чөлөөтэй ашиглах жорлон, тэр ч байтугай манай улсад тогоочоос нийгмийн халдварт өвчний шинжилгээ хүртэл шаарддаг. Олон оронд хүнийг хоолны газар ажиллуулахдаа эмнэлэгийн үзлэг шаарддаггүй ч манайх шаардаад байдаг нь соёлын довтолгооны өмнөх бохир үе саяхан байснтай холбоотой байх. Үүнийг өөр ухаалаг шийдлээр халах ёстой болов уу.
Мөн хэрэв барилга байгууламжинд үйл ажиллагаа явуулж байвал галын болон аваарын үеийн журам зэрэг аюулгүйн шаардлагууд нэмэгдэнэ.
Ийм олон зөвшөөрөл гэрчилгээ илүү олон хүнд суртал үүсгэх мэт санагдаж болно. Гэвч энэ бүх шаардлагын стандарт байхад үүнийг бүгдийг нь нэгтгээд ганц гэрчилгээгээр хянаж болдог. Олон оронд орон нутгийн захиргаад нь мэргэжлийн агентлагуудын стандартыг нэгтгэн мөрдүүлдэг мэргэжлийн хяналтын хэлтсүүд байдаг. Тэр хэлтсийн байцаагчид төрөл мэргэжлийн агентлагуудад сургалтанд сууж олон төрлийн хянах эрх авсан байдаг. Жишээ нь миний 1996 онд очсон Тувуумба хэмээх Австралийн жижиг хотын захиргаанд нэг тийм 5 мэргэжилтэн байсан бөгөөд тэдний нэг нь тэр хотынхоо зам, нисэх буудал, суваг шуудуу, инженерийн дэд бүтцийг хянадаг эрхүүдийг авсан иргэний барилгын инженер (civil engineer) хүн байв. Тэр хүн холбогдох агентлагуудаас гаргасан хяналтын картуудаар биелэлтийг “тийм”, “үгүй” хэмээн бөглөх л үүрэгтэй. Манайхан 2001 онд Шинэ Зеланд явж туршлага судалж ирэхдээ орон нутгийн тийм хэлтсийн ажлыг харчихаад улс даяар мэргэжлийн хяналтын том бүтэц байдаг юм байна хэмээн эндүү ойлгосоноос буцаж ирээд МХЕГ хэмээх данхар бүтэц байгуулж төрийн бүх хяналтыг булаан авч тохсоноос бусад жинхэнэ нарийн мэргэжлийн яам агентлагууд хийх ажилгүй болсон юм.
Дашрамд хэлэхэд гэрчилгээ бол тусгай зөвшөөрөл биш юм шүү. Энэ бол иргэний хуулийн дагуу хоорондоо бизнесийн харилцаанд орж байгаа этгээдүүдэд төр хөндлөнгөөс гэрчилж уг харилцаагаа хар сэжиггүйгээр эхлүүлэх бололцоог хангаж өгч байгаа л хэрэг.
Жишээ нь та А хотоос Б хот хүрэх хүсэлтэй. Түүнийгээ агаараар, эсвэл газраар тээврийн компаниудаар үйлчлүүлэн очих хүсэлтэй байж болно. Танд нэг компани бид таныг агаараар хүргээд өгье, та 100 мянган төгрөг өгчих гэж санал тавьж болно. Та тэр компанийг үнэхээр тийм чадамжтайг өөрөө шалгаж мэдэхгүй, таныг аюулгүйгээр тээвэрлэж чадах эсэхийг та шалгах боломжгүй. Ингээд та энэ хүмүүс үнэхээр агаараар хүн тээвэрлэж чадах уу хэмээн татвараа төлж, саналаа өгч байгуулсан төрдөө ханддаг. Төр мэргэжлийн агентлагаараа дамжуулан цаад компанийг зохих стандартын дагуу бүх зүйл нь хангагдаж байгаа эсэхийг шалгаж тогтоогоод энэ компани хүнийг агаараар аюулгүйн хүлээн зөвшөөрч болох стандартын дагуу тээвэрлэж чадна хэмээн гэрчилж гэрчилгээ олгодог.
Ингээд тэр гэрчилгээ эзэмшигчтэй иргэн та тээвэрлэлтийн гэрээ байгуулах эсэхээ эргэлзэлгүй шийдэж болдог.
Өөрөөр товчхондоо Safety-гийн тохируулагч агентлагууд нь төрийн зүгээс иргэн хуулийн этгээдийн бизнесийн аюулгүйн чадамжийг гэрчлэх үүрэг хүлээсэн гэрчилгээ олгодог байгууллагууд л юм. Үүнийг доор ярих бизнес эрхлэх зөвшөөрөл буюу лицензтэй андуурч ойлгохгүй байхыг хүсье.
Аюулгүй хяналт тавих үйлчилгээг төрийн хяналт биш төрийн гэрчлэх үйлчилгээ гэж нэрлэх нь илүү зохимжтой нэршил гэж бодож байна. Төр аюулгүйн шаардлагад нь нийцээгүй бүтээгдхүүн, ажил үйлчилгээг аюулгүйн шаардлага хангасан хэмээн гэрчлэхгүй байхад л хяналт бүрэн хэрэгжчихнэ. Гэхдээ ямар ч зүйл 100% аюулгүй байдаггүй. Аюулгүйн стандарт нь тухайн цаг үе, байршлаас хамаарч чангарч, суларч байдаг хүлээн зөвшөөрч болох хэм хэмжээнүүд юм. Өнөөдөр аюултай гэж үзэж байгаа зүйлийг маргааш аюулгүй болохыг тогтоож шаардлагыг сулруулж болно. Жишээ нь 90-д оноос өмнө нисгэгч хүнийг харааны ямар ч асуудалгүй байхыг дэлхий даяар хатуу шаарддаг байв. Хараанаас шалтгаалсан асуудал үүсэхгүй олон зуун мянган нислэгийн дараа түүнийг (–3) хүртэл харааны шил зүүсэн байхад хүлээн зөвшөөрдөг болсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл харааны шилтэй нисгэгч онгоцыг аюулгүй жолооддог хэмжээнд техник технолгои хөгжжээ гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн гэсэн үг. Өмнө нь бүхээгийн цонхоороо холыг сайн харсан нь аюулгүй нисэх боломжтойд тооцогддог байсан бол одоо өмнөө байгаа электрон хэрэглэлийн заалтуудыг зөв уншиж харж чаддаг байхад л аюулгүй нисэхэд хангалттай болтлоо техник хөгжсөн байна гэсэн үг. Иймээс аюулгүй шаардлага цаг тутам чангарах биш бас суларч болдог зүйл юм.
Аюулгүйн зохицуулалт нь бүтээгдхүүн, үйл ажиллагаануудыг аюулгүй гэж гэрчлэхээс татгалзах эсвэл гэрчлэх замаар пассив байдлаар бизнес эрхлэх зөвшөөрлийг орлож байдаг. Ялангуяа эдийн засгийн зөвшөөрөл шаардлагагүй чөлөөт өрсөлдөөний орчин зарлагдсан салбаруудад аюулгүйн гэрчилгээнүүд бизнес эрхлэх зөвшөөрлийн үүргийг гүйцэтгэдэг. Ийм гэрчилгээнүүдийг халах нь нийгмийг аюулгүйн дархлаагүй болгож хүний болон бусад хүчин зүйлээс шалтгаалсан осол аваар үүсэх боломжийг чөлөөлсөн хэрэг болох тул иргэдийнхээ амьд явах эрхийг хамгаалдаг ямар ч оронд энэ төрлийн гэрчилгээнүүдийг олгох тогтолцоогоо цуцалдаггүй. Иймд энэ хавьд Магнайн амлалт биелэх онолын ч боломж байхгүйг хэлье.
ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ (ECONOMIC REGULATIONS)-н тухай хэдэн үг
Эдийн засгийн зохицуулалтын хүн төрөлхтөн мянга мянган жил хэрэглэж ирсэн байдаг.
Товчхондоо тухайн эрх мэдлийн харъяалах нутаг дэвсгэрт аливаа хүн, аж ахуйн нэгж бизнес хийх эрх болон түүнд нөлөөлөх нөлөөлөлийн механизм ажиллуулахыг эдийн засгийн зохицуулалт гээд байгаа юм.
Энгийн тоглоом шоглоомын үгээр ойлгуулахад өөр байрны хүүхэд манай байрны орчимд ундаа зарж болохгүй, хэрэв зарвал байрны атаманд үнэгүй нэг ундаа өг гэдэг бол эдийн засгийн зохицуулалт байсан билээ.
Монголын эзэнт гүрэн эдийн засгийн зохицуулалтаараа гайхамшигтай байсан. Тэд бүх бизнесийг зохицуулалтаас чөлөөлөх зохиуулалтанд хамруулан, зөвхөн багахан хэмжээний татвар ноогдуулан халдашгүйн баталгаа гаргаж өгсөнөөрөө газар дээрх бизнесийн диваажинг үүсгэсэн юм. Энэ диваажинд дайсагнагч Араб, Оттаманы газар нутгаар дайрахгүйгээр очихоор зорьсон Колумб баруун зүг сэлэн явсаар Америк тивийг нээсэн түүхтэй гэдэг. За түүх рүүгээ хэт огшин хадууралгүй цааш явъя.
Эдийн засгийн зохицуулалт үндсэндээ 3 механизмаар хийгддэг.
Эхнийх нь татвар, хоёр дахь нь бизнесийн зөвшөөрөл буюу лиценз, гурав дахь нь өрсөлдөөний гаж практикуудыг хуулиар хориглох юм.
Энэ нь төр засгийн эдийн засгийн бодлогуудын илрэл байх тул эдийн засгийн зохицуулалтыг төрийн яамдууд хариуцан авч хэрэгжүүлдэг. Боловсролын яам сургуулийн зөвшөөрөл, тээврийн яам гадаад нислэгийн зөвшөөрөл, эрүүл мэндийн яам эмнэлэгийн зөвшөөрөл, уул уурхайн яам уурхайн зөвшөөрлийг шийдэх замаар эдийн засгийн зохицуулалт хийдэг гэсэн үг. Тэхдээ зохицуулахын тулд зохицуулаад байдаг ч юм бас биш. Нийгэмд байгаа бүх гүйлгээ, үйл ажиллагаануудаас нийлбэр дүнгээр хамгийн их татвар цуглуулах нөхцөлийг бүрдүүлэх алгоритмыг бодох нь эдийн засгийн зохицуулалтын гол зорилго байдаг. Энэ бодлогыг улс төрийн хүчнүүд өөр өөрийнхөөрөө янз янзаар боддог ба түүнийгээ турших боломжийг сонгуулиар уралдан олж авцгаадаг.
Нэг хэсэг нь өрсөлдөөнийг чөлөөтэй тавьсанаар татвар төлөгчийн бааз нэмэгдэж татварын хуримтлал өсөн нийгмийн халамжинд зарцуулах мөнгө нэмэгдэнэ гэж хардаг. Ширүүн өрсөлдөөний дүнд баялаг ихээр үүсэх боловч энэ нь хэт өрсөлдөөнд хүргэн хэн нь ч ашигтай ажиллах боломжгүй болмогц олноороо дампуурч, үүнийг дагаад хөрөнгийн зах зээл уналтанд ордог. Нью Йоркт 1929 оны тэр өдөр яг ийм л зүйл болсон билээ. Хэт өрсөлдөөн нь хяналтгүй орхивол эсрэг үр дагавартай болох нь үүнээс илт байна. Өрсөлдөөний дүнд олсон их татвар өрсөлдөөний дүнд ядуурсан олныг халамжлахад ч хүрэлцдэггүйгээс нийгмийн тогтворгүй байдал үүсч улмаар дайн самуун дэгдэх нь ч бий. Үр дүнд нь либерализм сөнөж диктатур тогтох болдог.
Нөгөө нэг улс төрийн хүчнүүд зохицуулалтыг хэт өргөжүүлж бүх хүн бизнест орон зайг нь хүчээр тогтоон өгөхийг оролддог. Үүний үр дүнд бүтээлч сэтгэлгээ хумигдан, бүтээмж буурч эдийн засаг мөн л гунддаг. Халамж хүсэгчдийн тоо 1929 оны их хямралаас ч давж гардаг.
Иймээс дэлхий улс орнууд аль нэг тийш туйлшрахаас сэргийлж ерөнхийдөө холимог, хибрид эдийн засгийн бодлого баримтлах болсон. Тэд зохицуулах шаардлагатайгаас бусдыг чөлөөтэй тавих ерөнхий чиг хандлага руу явдаг болсон байна.
Эхний зохицуулалтын арга бол татвар. Татварыг бизнесийн зөвшөөрлөөс чөлөөлөгдсөн, чөлөөт өрсөлдөөн зарлагдсан үйл ажиллагаанд ихээр хэрэглэж хөндлөнгөөс нөлөөлөн зохицуулахад их хэрэглэдэг. Өөрөөр хэлбэл нэгэнт чөлөөтэй байгаа үйл ажиллагааг эдийн засгийн нөлөөлөлийн өөр механизм ажиллуулж төрөөс зална гэсэн үг.
Тухайлбал
- үл хөдлөх хөрөнгийн татвараар хот суурингийн нягтаршилыг
- замын татвараар түгжрэлийг.
- гаалийн татвараар дотоодын зах зээлийг хамгаалах, гадаадын импортыг хязгаарлах, экспортыг нэмэх хасах эсэхийг
- худалдааны болон орлогын бүсчилсэн татвараар бизнесийн байрлалыг зохицуулдаг жишиг олон оронд нэгэнт тогтжээ.
Их татвартай газраас зугатаж бага татвартай газар руу шилжих үзэгдэл энэ механизмыг гол үр дүн юм.
Гэхдээ татвараар зохицуулахыг оролдоод ч амжилтанд хүрэхгүй үе үүсдэг. Ялангуяа бүх хүний бизнесийн эрх чөлөөтэй үед бүгд татварыг тоохгүйгээр өрсөлдөөнд орж хэн нь ч ашигтай ажиллахгүйгээс бүгд дампуурах байдалд хүрдэг. Энэ үед бизнесийн лиценз гэх зүйлээр дамжуулан зохицуулдаг.
Бизнес лицензийн гол зорилго нь өрсөлдөөнийг төрийн тодорхой хугацаатай бодлогоор хязгаарлаж бизнесүүдэд хөл дээрээ тогтох, байгаль орчны хамгаалах болон нийгмийн үйлчилгээг тогтвортой хүртээх зорилгоор өрсөлдөөнийг хязгаарлах зорилго байдаг.
Би 3 жил амьдарч үзсэн Австралиас жишээ болгон энгийн амьдралд нөлөөлөх бизнесийн зохицуулалт хэрхэн хийдэг тухай өгүүлье.
Та Гүүгл маап буюу сансраас авсан газрын зурагтай сайт руугаа ороод Австралийн дурын хотын хүн амьдардаг дүүргүүдийг ойртуулаад нэг хараарай. Ялангуяа том том замаас буйдхан зайдуу байх айлын хаусан хороололуудыг анхааралтай ажигла. Тэр олон айлуудын дунд 3-4 км тутамд ямар нэгэн үйлчилгээний байгууламжууд бөөгнөрсөн байхыг та харах болно. Тэр бол локал бизнес төвүүд буюу тухайн хороололынхонд үйлчлэх төвүүд юм. Тэр төвүүдэд юу байрладаг вэ гэвэл нэг бензин клонк, нэг аптек, нэг хүнсний дэлгүүр, нэг бэйкэри, нэг лоттерей ажиллуулдаг пиав баар, нэг жижиг ресторан, нэг сонины мухлаг, нэг элдэв зүйлийн засварын шоп, нэг шүдний эмнэлэг, нэг үл хөдлөх хөрөнгийн агент, нэг үсчин байх нь бараг жишиг. Яагаад бүх зүйлээс зөвхөн нэг нэг байна вэ гэдэг нь анхаарал татах гол зүйл нь юм байгаан.
Чөлөөт зах зээлийн нийгэмд юу ч хийх чөлөөтэй байх ёстой бусуу?
Тэд 1929 оны хэт өрсөлдөөнөөс үүссэн хямралынхаа сургамжийг сайн авсан бололтой. Тухайлбал ойр орчмын 200-300 гаруйхан байшинтай жижиг зах зээл дээр тэнд байгаа ганцтай ижил үйлчилгээ гаргаад өрсөлдөөд эхэлбэл аль ч бизнес нь өртгөө хааж ашиг хийж чадахгүй дампуурах болно. Хэрэв бизнесүүд дампуурчихвал тэр айлуудад хэн эм зарж, хэн үсийг нь засаж, хэн талхыг нь дөхүүлж өгөх вэ. Иймээс бизнесүүдийг ерөнхийд нь чөлөөтэй зөвшөөрсөн боловч байрлалаар нь хязгааарлаж зохицуулахын тулд олгодог бизнес лиценз бий болгодог байна. Монголд бүх аптекүүд нь 40 мянгатаар эгнэчихсэн байж байхад хотын захын хороололд аптекгүйгээс нялхас халуурч бүлээрч байх энүүхэнд байдаг нь чухамхүү ийм эдийн засгийн зохицуулалт байхгүйтэй холбоотой юм.
Австралийн зургийг өщөө томруулж хайвал хотуудын zoning их тодорхой харагддаг. Хаана аж үйлдвэрийн бүс, хаана суурьшилын болон ногоон бүс байхав нтр гээд. Аж үйлдвэрийн бүсүүдийн гудмаар нь ороод street view харвал та тэнд төрөлжсөн буюу cluster үйлчилгээнүүд харагддаг. Ямар үйлдвэрлэл, үйлчилгээнүүдийг ингэж төрөлжүүлээд нэг дор байгуулаад байдаг нь ч бас бодлоготой. Энэ нь нэг нэгнээсээ хол байрлавал үнийн огцом хэлбэлзэлтэй зөрөө үүсгэн хэрэглэгчийг сонголтгүй болгох боломжтой авто худалдаа, автосервис, барилгын материал, мебель, автомашин түрээсийн үйлчилгээ, агаарын тээвэр зэрэг хүний наад захын хэрэгцээ биш бөгөөд нэлээн хөрөнгө оруулалт шаарддаг үйлдвэрлэл үйлчилгээнүүд байдаг. Үндсэндээ хамтын дундын хог хаягдлын мэнэжменттэй байх хэрэгцээтэй, дуу чимээ болон бусад орны нөлөөлөл ихтэй үйлдвэрлэл үйлчилгээг нэг дор бөөгнөрүүлж бусдад үзүүлэх сөрөг нөлөөлөлийг нь бөөнд нь тусгаарлахын тулд ийн байрлуулдаг ажээ. Энд бас л бизнесийн лиценз авна. Тэхдээ бизнесийн лиценз нь юу хийхийг заахгүй харин хаана юугаа хийхийг зааж байдаг. Хэрэв өөрийн чинь бизнес хийх хүсэлтэй байрлалд бизнесийн лиценз дууссан бол чи өөр байрлалыг эрж олоод тэнд дуртайгаа хийх эрх авна. Та нар анзаарсан бол өндөр хөгжилтэй орнуудын хот хөдөөгүй бизнесүүд нь жигд тархсан, хот хөдөөгийн ялгаа бараг байдаггүйгийн гол нууц нь бизнесийн байрлал хуваарилах эдийн засгийн зохицуулалтын энэ механизм л юм.
Өөрийн мэдэх агаарын тээврийн тухай өгүүлэхийг хүсэж байна. Агаарын тээврийн үйлчилгээ дотоодод бол чөлөөт өрсөлдөөн дээр суурилсан зарчимд 2005 оны 10-р сард үндсэндээ шилжсэн. МИАТ, АэроМонголиа компанийн дотоодын нислэгийн үнэ, чиглэл, нислэгийн давтамжийг төрөөс хянан зохицуулж зөвшөөрөл олгодог явдал тэр үед цуцлагдаж дотоодын агаарын тээвэр зохицуулалтаас бүрэн чөлөөлөгдсөн юм. Харин олон улсын тээвэрлэлт бол өөр горимоор явдаг. Олон улсын агаарын тээвэрт засгийн газар хоорондын агаарын харилцааны хэлэлцээрт заасан тооны тээвэрлэгч л заасан давтамжийн хүрээнд тээвэрлэлт хийдэг. Агаарын харилцаатай хоёр орны дундын зах зээлээс хэн хэн нь илүү орлого олж, ажлын байр үүсгэх уралдаан тэнд бий. Олон улсын агаарын харилцааг хэт либералчилж чөлөөтэй тавьбал хүчин чадал муутай үндэсний тээвэрлэгчтэй улс орнуудын авиакомпаниуд дампуурч алга болдог. Унгар, Болгарын тээвэрлэгчид ийм байдлаар дампуурч алга болсон. Литов, Эстонийн тээвэрлэгчид мөн дампуурч Балтийн 3 орны тээвэрлэлт Латвийн тээвэрлэгч Эйр Балтикт шилжсэн байдаг. Скандинавт ч мөн адил. Гэтэл тийм найрсаг хөршүүдгүй манайх шиг улсад хэт задгай орхивол Монгол улс далайд гарцгүй дээрээ агаарын гарцгүй болохоос цааш хэтрэхгүй. Иймээс агаарын тээврийн лиценз болох нислэгийн томилгоо, гадаадын тээвэрлэгчийн зөвшөөрөл гэдэг зүйлийг ЗТЯ, ИНЕГ-с олгож зохицуулдаг юм.
Уул уулхайн лиценз бол цэвэр эдийн засгийн зохицуулалтын арга хэмжээ байдаг. Байгаа баялагаа хэдий хугацаанд хэрхэн яаж ашиглах, ашиглуулах, хамтран ашиглах вэ гэдэг бол эдийн засгийн бодлогын дагуу гардаг шийдвэр. Мэдээж уурхайн аюулгүйн горим, байгаль орчны асуудал зэрэг нь safety regulations-ын асуудал тэнд бий. Гэвч үндсэн зөвшөөрөл нь эдийн засгийн зөвшөөрөл бөгөөд үүнийг Эрх баригч хүчний уул уурхайн бодлогын хүрээнд шийддэг.
Хамгийн сүүлчийн эдийн засгийн зохицуулалтын арга бол өрсөлдөөний хуулийн зарчмуудыг албадах явдал байдаг.
Өрсөлдөөний хуулийн гол нэг зарчим бий. Энэ нь хөрш байгаа өрсөлдөгчтэйгөө ижил үнэ гаргахыг хориглох явдал. Ижил төрлийн ижил бүтээгдхүүнийг ойролцоо байрлалд нэг үнээр зарахыг л хориглочихдог. Энэ нь үнэ буух гол нөхцөл болж өгдөг.
Та нар анзаарсан бол гадаадад зэргэлдээ клонкууд дээр ижил маркийн бензин өөр үнэ харуулсан байдаг. Ерөнхийдөө ижил үнэ боловч бутархай центээр зөрүүтэй үнэ байдаг. Хэрэглэгчид арай хямд харагдсан клонкоос бензин их авдаг сэтгэл зүйн онцлогийн үүднээс хямд үнэ харуулсаных нь борлуулалт өсөж нөгөөгийнх нь буудаг. Нэгэнт ижил үнэ хориотой тул үнээ буулгахдаа хөршийнхөө үнэнээс бага болгодог. Ингэж өрсөлдөн үнэ буусаар нэг нь тэсэлгүй үнээ өсгөж нөгөөх нь үнээ дагаж өсгөх байдлаар үнээ хэлбэлзүүлдэг. Гэхдээ л үнэ дахин уралдан бууж эхэлдэг. Энэ зарчмыг 1890 онд Шерманы хуулиар нээснээс хойш олон оронд авч хэрэгжүүлсэн. Монгол хууль нь бий ч хэрэгжүүлэлт нь Магнай шиг харанхуй популист хүмүүст Өрсөлдөөний газрын эрх мэдэл оччихдог тогтолцооноос болоод орхигдож хаягдсан байдаг юм.
Гэхдээ хамгийн чухал нэг зохицуулалт бас бий. Энэ бол том бизнесийн том мөнгөөр жижиг бизнесийн орон зайг булаан эзлэхийг хориглодог явдал юм. Монголд маш түгээмэл маш аюултай гаж практик бол энэ. Тэнд бол уул уурхай, банк, хүнд аж үйлдвэрийн асар их мөнгөний эргэлттэй том бизнесүүд дэргэдээ өөр бизнэс эрхлэх, ялангуяа жижиг дунд бизнесийн орон зай руу орохыг тас хориглодог юм байна. Боинг-д жишээ нь өөрийн гуанз байтугай, онгоцонд угсардаг дугуй, сандлын үйлдвэр ч байхгүй. Тэр нь Сиэтлийн хотын төвөөс Боингийн үйлдвэр хүртэл байрших олон жижиг үйлдвэрт үйлдвэрлэгдэж том бизнестээ нийлүүлэгддэг. Та нар Оюу толгой туслан гүйэтгэгч авахгүй болтлоо бүх зүйлээ дотроо хийгээд эхэлбэл яахыг боддоо. Хэрэв тэгвэл Монголын эдийн засаг даруй 20%-р агших болно.
Том мөнгө илүү хямд бүтээгдхүүн үйлчилгээ нийлүүлж жижиг дунд бизнесийг олноор нь дампууруулдаг. Энэ нь олон хүний ажлын байрыг булааж ажилгүйдлийг нэмэгдүүлдэг байна. Хэсэг хугацааны дараа нөгөө том бизнес өрсөлдөгчгүй болж авмагцаа монополь байдлаа ашиглан үнэ нэмж хэрэглэгчдийг дарамтанд оруулдаг.
Иймээс энэ жижиг дунд бизнсийн орон зайнд том бизнес нэвтрэхийг хориглохоос гадна монопольчлох, нэгдэл, худалдан авах замаар монополь үүсэхийг олон оронд хориглодог. Энэ талын хамгийн анхны хууль нь 1914 онд гарсан Клейтоны хууль гэж нэгдэх хэлцлийн дүнд монополь үүсгэхийг хориглосон алдартай хууль бий.
Эцсийн эцэст төрийн эдийн засгийн бодлогын гол зорилго нь ард олныг сайхан хангалуун амьдрал юм. Үүнд хүрэхдээ зэрлэг өрсөлдөөнд оруулж олсон мөнгөөрөө өрсөлдөөнд ялагдсан арми тэжээх үү, бүгдийг нь хатуу барьж ард түмнээ нийтээр нь гундаагаад хавтгайд нь асрах уу, эсвэл боломжуудыг тэгш хуваарилан бүгдэд өөр өөрийгөө дор дороо аваад явчих замыг засаж өгөөд төрийн нуруун дээр ирэх халамжийн ачаалалаа бага байлгах уу гэдэг сонголтыг олон орон хийж ирсэн. Өндөр хөгжилтэй улс орнууд гурав дахь зам руу их явж байна. Монгол улсад ийм юм ойлгодог улс төрч хэдэн ширхэг байдаг бол? Хүссэн ч эс хүссэн ч энэ зүйл рүү бид очих л болно. Энэ сонгуулийн дараа хүрэх боломж бий, эсвэл 100 жилийн дараа ч хүрээгүй тууж явах боломж бас байгаа. Энэ бол төрд бид ямар боловсролтой, хэр зэрэг юм ойлгох чадвартай хүмүүс сонгож гаргахаас л шалтгаална. Хууль ном нь тэнэг байхад ямар ч сүпермэн гараад юу ч өөрчлөхгүй. Иймээс эхлээд хууль дүрмээ л зөв болгох хэрэгтэй байна. Үүний тулд ардын авъяастан, хүчтэн, хөрөнгөтөн, уран уншигчдад биш зүгээр нь ном уншдаг, сэтгэдэг, шийдэл олдог, газар үзэж нүд тайлсан залуустаа эрх мэдлээ түр боловч өгөх ёстой юм. Танд төрийн тэр эрхийг хэнд өгөхийг шийдэх эрх нь бий. Тэр эрхээ 6 сарын 24нд бодолтой эдлээрэй. Та популистуудпыг энэ сонгуулиар нэгийг ч үлдээлгүй пялж чадах эсэхээс энэ улс орон зөв гольдрилдоо хурдан орох эсэх шууд хамаарна шүү.
