Ардчилагчид Чингис хааныг эх барьж авсан нь

Өнөөдөр амралтын өдөр юм байна. Чингис хаан энэ өдөр төрсөн гэнэ. Уул нь намайг бага байхад Чингис хаан зуны тэргүүн сарын шинийн 15-ы улаан тэргэл өдөр төрдөг байж билээ.  Энэ өдөр Бурхан багшийн их дүйцэн өдөртэй давхцдаг тул социализмын шашинаа хямгадаж, хаанаа хориглосон үзэл сурталтай цаг үед зөвхөн хэдэн шовенист багштай түүхийн хичээл,  Ренчин сахлаар гангарсан хэдэн өвгөн эрдэмтдийн дунд л яригдаад өнгөрдөг байснаас хальсангүй.

Манай гэрт ээжийн минь бидэнд 1977 оны 3-р сарын 19-ний өдөр авч өгсөн, Монголын нууц товчоо хэмээх нэгэн сайхан ном бий. Маш нямбайлан гамтай уншдаг байсан тул одоо ч бараг шинэ хэвээрээ.  Хуудас нь л он цагийн эрхэнд нэлээд шарлажээ. 1975 онд хэвлэгдсэн энэ ном бол Цэндийн Дамдинсүрэн гуайн Монголын Нууц Товчоог орчин цагийн Монгол хэлнээ буулгасан уншихад хялбар, ойлгоход эндүүрэлгүй, дээр нь асар уншууртай болгож өгсөн үнэхээр шедевр бүтээл билээ. 

Одоо гол асуудалдаа оръё.  Нууц товчооны 53-т Амбагай хаан охиноо Татаар аймагт хүргэн өгч очоод Татаарт баригдан Алтан хаанд хүргэгдэн алуулсан тухай буй. Харин 54-т нь Амбагай хааныг сүүлчин захиасаа дамжуулж өшөө авахыг зарлигдаж байх “тэр цагт” Есүхэй баатар өөрийн өндөр өвөг Бодончар богдын адилаар шувуу агнаж яваад бас л хүүхэн аваад буцаж байсан Мэргэдүүдтэй таарч Өүлэнг олзлон авч буй түүх гарч байна. Байз байз! Та цаг хугацааны талаар нууц товчоонд юу гэж дурдсаныг анзаарав уу? Амбагай хаан охиноо айлд өгч, Мэргэдүүд олхонууд аймгаас эм аваад буцаж байсан цаг үе байх чинь! Мэдээж энэ бол намар цаг. Дээр нь шувуу агнах цаг бол аль ч улс үндэстэн намар цагт л ихээр хийдэг ан ав бөлгөө. Хаврын галуу агнадаг эсэхийг мэдэх юм алга. Олон зуун бээрийг туулж ирсэн, дээрээс нь үр төлөө төрүүлж байгаа үед ан ав хийдэг монгол би лав мэдэхгүй юм байна. Юутай ч загасыг түрсээ шахах хавар цагт нь баридаггүйг сайн мэдэж байна. Тэхлээр намар л байж таараад байгаа юм. Эндээс бид Есүхэй Өүлэн 2 дэр нэгтгэж эр эм болж магадгүй эзэн чингисийг үйлдвэрлэсэн он сарыг бараг анхны сэксийн шөнөтэй нь олчих боломж байна. Хэрэв Монголчуудын найр хуримын цаг хугацааны зан заншил сүрхий өөрчлөгдөөгүй бол Есүхэй Өүлэн 2-н учирсан он сар өдөр нь 1161 оны намрын дунд сарын шинийн 17 хавьцаа л байх шиг. Өөрөөр хэлбэл 1161 оны 9-р сарын сүүлчээр. Усны шувууд нуурандаа цуглаж ан авд хамгийн тохиромжтой болох тэр өдөр хоногууд бол чухамдаа намар цаг, 9-р сарын сүүлч билээ. Намар алагдсан Амбагай хааны өшөөг хоёр уулын цаана байх Татааруудаас авах гэж агтаа дахин таргалуулахаар дараа намрыг хүлээх байсан уу. Тэр намартаа Хутула хаанаа залаад (МНТ 57) дайнд мордсонос зайлахгүй. Намаржин, өвөлжин, хаваржин 13 удаа (МНТ 58) амжилтгүй уулгалан дайрсан байх.    

Тэр цагаас хойш 854 намар улирчээ.  Энэ хооронд олон ч түүх сурвалжууд Чингис хааны түүхийг янз янзаар бичсэн байдаг. Авторуудыг нь зохиолтой нь сайн санахгүй ч Чингис хааныг мэргэдийн удам байх эргэлзээ бий тухай олон бүтээл туурвигдсан байдагийг бид мэднэ. Түүний нэгэн дээр Өүлэн эх тэнгэрт хальсан мэдээ Чингис хааны санааг амраасан тухай гардаг. Өөрийг нь мэргэдийн удам уу, алтан ургийн Есүхэй баатрын үр үү гэдгийг гэрчлэх цорын ганц гэрч тэнгэрт хальсан тухай мэдээ Чингис хааныг амраасан тухай өгүүлсэн байдгийг нэлээн хэдэн жилийн өмнө телвизээр билүү, радиогоор ч билүү сонсож байсан санагдана.  Үүнийг нотлох түүхийн эх сурвалжууд бас байдаг болоод л ийм зохиол бүтээл олноороо гарч ирсэн нь дамжиггүй.  Чингис хаан хэний үр болох эсэх талаар ийм эргэлзээ үеийн үед байсаар байгаа нь бидэнд нэг л зүйлийг ямар ч эргэлзээгүй болгож өгч байгаа юм. 

Энэ юу вэ гэхлээр Өүлэн эх юутай ч Есүхэйд олзлогдсон тэр өдрүүддээ Чингис хааныг хэвлийдээ олсон бололтой.  Харин булаагдахаасаа өмнөхөн үү, эсвэл дөнгөж булаагдангуутаа юу. Энийг зөвхөн Өүлэн эх л мэдэж байсан бизээ. За даа ер нь өөрөө ч мэдээгүй байх магадлал бас бий л юм билээ.  Эндээс хамгийн чухал гаргалгаа өөрөө урган гарч байгаа юм. Тэр юу вэ гэвэл бидэнд Чингис хааны Өүлэн эхийн хэвлийд олдсон цаг хугацааг бид нэлээн өндөр нарийвчлалтай тооцоолон гаргах боломж гарч ирж байна.

Миний хэлэх гээд байгаа санаа бол Чингис хаан 1161 оны 9-р сарын хуучдаар эхийн хэвлийд олдож! Түүний эхийн хэвлийд олдсон цаг хугацааг олчихвол төрсөн сар өдрийг олох нь түүхийн биш анагаахын шинжлэх ухааны асуудал болно. Анагаахсаад байх ч юу байхав чавганцын бор аргаар тооцсон ч нэг их хол алдахгүйгээр Чингис хааныг хэзээ төрсөнийг хялбархаан тогтоочихож болж байгаа юм.  Эртэдлээ гэхэд түүх суралжинд тааралддаг зуны эхэн сарын шинийн 15 хавьцаа, илүү тээлттэй том төрсөн бандгар баатар эр байсан байлаа гэхэд Монгол малчид унагаа барьж наадмаа эхлүүлдэг 6 сарын сүүлч 7 сарын эхээр. Ингэхэд манай наадам ямар учиртай үүссэн баяр юм бол?

Гэтэл гэв гэнэт уржнангаас Чингис хаан 11-р сард төрөөд эхлэв. Бараг л октябрийн баяраар. Хэрэв түүний хэвлийд олдсон цаг хугацаа нь урд намар нь байсан бол анагаахын аль ч хуулиар зун төрөх байсан хаан маань бүтэн 5 сар илүү тээлттэй байв уу яав?

Эсвэл манай ардчилагчид цаг хугацааны машинд сууж 1161 онд очоод төрөх яагаачгүй байсан Өүлэн эхэд кесерво хагалгаа хийчихэв үү, ёстой чөтгөр бүү мэд.  Хэрэв ийм хэрэг явдал болсон бол Чингис хааны төрсөн оныг 1161 болгон өөрчлөх, эсвэл эхийн хэвлийд олдсон хугацааг миний таамаглаж байгаагаас нэг жилээр ухрааж 1162 оны 9 сард олдоод 1162 оны 11 сард Ардчилсан намын цаг хугацааны эх баригчийн гар дээр төрсөнөөр Чингис хааны төрсөн өдрийг нь тэмдэглэж явах нь зөв юм.

1990 онд бид худал хуурмагийг халах гэж л ардчилсан хувьсгал хийсэн. Ардчилалын амин сүнс нь үнэнд л байдаг. Харин үнэний амин сүнс нь үг хэлэх эрх чөлөөнд. Гэтэл үнэн нь ч, үг хэлэх эрх чөлөө нь ч ардчилсан намын засаглалын он жилүүдэд устаад үгүй болчихлоо. Үүний тод жишээ бол өнөөдөр болоод байна. Үг хэлэгчдийг шоронжуулж, үнэнийг төрийн түвшинд гуйвуулдаг цаг үе иржээ.

Агуу хүний агуу түүхийг бүүр төрсөн цаг үеээс нь гуйвуулах цаад шалтгаан нь үнэхээр хөгийн юм билээ. Ердөө л 11 сарын 26-ы анхны үндсэн хуулийн өдрийн ач холбогдлыг саармагжуулж МАН-г чадах.  Ийм байж болох уу? Ингэж л байг уу? Хэнийг чадаад байнаа эцсийн эцэст?

Логикгүйн логик буюу гоё ял

Л.Гансүхийн шүүх хурал гээч реалити шоуг Монголчууд бид дэлхий даяраа хэдэн өдөр харлаа. Ёстой л нөгөө “би ч үзлээ бишид нь үзлээ” гэж их Чойном шүлэглэдэг шиг юм болов.

Анхааралтай ажигласаны эцэст би шүүх процессоос нэг ийм юм ойлгож авлаа.  Товчхондоо Гансүх нар 200,000-р чэнжүүд зардаг байсан нүүрсийг 80,000 болгон буулгаж Багануурынхантай хамтран ажиллан бурзайж байсан нүүрсний мафийг нь бут ниргэсэн бололтой юм. Үүнд нь уурссан Багануурынхан уурхайн аман дээрээ зарагдсан 27,000-аараа борчуудын зуухны аманд очихгүй байна, Гансүх нар 50,000 орчим төгрөг дундаас нь хармаалаад байна гэсэн юмуу даа.

Мэдээж энэ бол Алтанхуягийн засгийг яаж гоочлон унагаах вээ гэж өдрийн бодол шөнийн зүүд болж байсан зарим хүмүүст маш аятайхан далим болж харагдсан ч байж магадгүй.  Төрийн машин ч мотоороо асаан Гансүх нарыг мөглөнд хаяж эрүүл мэнд, эд эрхтэнийг нь баахан хохироож орхиж. 

Багануурынхны хэлээд байгаагаар бол тэд уурхайн аман дээрх нүүрсээ ачаад, зөөгөөд, буулгаад, шигшээд, ялгаад, жигнээд, савлаад,  хадгалаад, борлуулаад борчуудын талархлаар шагнуулаад өгөхдөө бүгд нийлээд 27,000 ₮ байх ёстой байсан юм хэмээн нотлохыг оролдоод байх шиг.

Хэдэн жилийн өмнө Монголчууд бас нэг реалити шоугаар амьсгалаад авсан билээ. Эх оронч Баттулга нарын хэдэн шижигнэсэн залуус телевизийн дэлгэцийг бас ийнхүү хэдэн жилээр эзэгнэж  байж бидэнд нэгэн чухал үнэнийг ойлгуулсан санагдаж байна. Монголчууд нийтээрээ шахуу хошуу дүрж, үндэсний бүх хөрөнгөтнүүд төртэйгөө нийлэн байж хийдэг нүүрсний бизнесийн нэг үнэнийг Баттулга бидэнд хоёргүй утгаар ойлгуулж өгсөн юм. Юу вэ гэвэл Таван Толгойн уурхайн аман дээр 30-50 доллараар ачуулаад явуулж байгаа нүүрс чинь  хятадын зуухны аманд орохдоо 300-400 доллар болдог тухай үнэнийг тэр өгүүлсэн. Монголчууд ардчилсан ерөнхийлөгчөөсөө авахуулаад, шүүгч, прокурор, атг-н дарга мөрдөн байцаагч гээд бүх эрх мэдэлтнүүд, мөн УИХ-н гишүүд, жирийн иргэд гэх мэтийн өчүүхэн амьтад хүртэл бүгд нэгэн дуугаар зөрүү ашиг хаа нэгтээ байгааг мэдэж авсан.  Тэр зөрүү ашгийн ядаж багахан хэсгийг Монголд оруулах тухай ярьцгаах болж нүүрс угаах үйлдвэр тэрбумтан Оджаргал барьсан бол, нүүрс коксжуулах үйлдвэрийн макетыг тэрбумтан Баттулга барьснаар хоёр тэрбумтны өрсөлдөөнөөс үүдсэн Монголын их хямрал эхэлсэн түүхтэй. Гэвч нүүрсийг Монголд угааж, коксжуулаад ч 400 долларын тал нь хятадад үлдээд байгаатай бүгд эвлэрч хүлээн зөвшөөрч байна. Хүлээн зөвшөөрөгчдийг нүүрсний орлогоос цалинжиж байгаа шүүгч, прокурор, АТГ оройлж байгаа гэдэгт эргэлзэх юм алга. Өөрөөр хэлбэл хил давсан бэлэн угааж, коксжуулсан нүүрс 300 км-н цаана байрлах домен зуухны аманд очтолоо 200 доллараар өртөг нь өсдөгийг бүгд ойлгож авсан.  Угааж коксжуулалгүй гаргавал 350-370 доллараар өсөх нь бас ойлгомжтой л байна лээ. Хятадад манайх шиг үнэгүй ачаад, буулгаад, савлаад, жигнээд өгчих монгол ажилчид байхгүйг дээр дооргүй хүлээн зөвшөөрсөн гэсэн үг. Дээр нь бас Хятадын АТГ ч энэ асуудлаар эрүү үүсгээгүй, үүсгэх ч гүй биз.

Ингээд бодоод байхаар манай  нүүрс хөтөлбөрийнхөн энэ бүх ложистикийн зардлаа яаж нэг муу юм 50000 төгрөгт хүргэсийн бол доо зайлуул. Өрөвдмөөр ч юм шиг.

Миний бодлоор Л.Гансүхд тулгаж байгаа ял их гоё ял.  Ний нуугүй хэлэхэд жилийн өмнө надад тулгасан ял ч гоё санагдаад байсныг одоо хүлээчихье. Тэнэг хүмүүсээр тэнэг хэрэгт ял тулгуулна гэдэг бол өөрийн зөвийг нотлох хамгийн сүпер арга юм билээ.

Нөгөөтэйгүүр логик ийм байхад логикгүй тэнэг шийдвэр шүүх гаргавал шүүхийг бүтэн 6 жил залж, зассан ардчилсан гэх ерөнхийлөгчийн нэр хүнд л шалдаа унана. Ерөнхийлөгчийн хойч үедээ үлдээх legacy-гийн тухайд бол яриад ч байх хэрэггүй болох биз. Авилгалтай тэмцдэг хүн болж түүхэнд үлдэх гэсэн биш шүүх, хуулийнхны хүчирхийлэлийг ивээн өөгшүүлэгч нэрээр түүхэнд орон зайгаа олж авах байлгүй.  Наадуул нь ч Гансүх нарт ял өгөх гээд ардчилсан Ерөнхийлөгчийн үлдээх гэгээн legacy-д ял өгчихсөнөө ойлговч оройтно.

Иймд Л.Гансүхээ ял өгвөл ишиг шиг майлахгүй хурга шиг босоод л явчих. Ард түмэн сохор биш. Төр л сохорчихож. Нүүрс хөтөлбөрийн шууд үр дүнгээр Элбэгдорж ерөнхийлөгч өрсөлдөгчөөсөө 3000-хан саналын зөрүүгээр арай гэж ялж дахин сонгогдсоноо ч бас мартчихаж. Нүүрс тараах цэгүүд бараг сонгуулийн штаб шахуу байсныг олон хүн гэрчилнэ. Үнэн л тэр юм чинь угаасаа. Хүн өөрөө муухай харагдах гээд үзээд байхад түүнийг сайхан харагдуулах гэж зүтгэх хэрэггүй.  Зүгээр л орхичих. Инээж байгаад л тэр ялын тогтоолыг нь сонсчих. Наадуул чинь таны буруугүйг тогтоон суллах гэхээр өчнөөн сараар хорьж эрүүл мэндээр тань тоглосондоо бантаад  байгаа юм. Иймд өөрсдийгөө зөвтгөхийн тулд ядаж ямар нэгэн ял уншиж л таараа. 

Ганцхан цаг цагаараа байдаггүй гэж сайхан үг бийг л санаж яв.  Болоо

Мангас ба ардчилалын баатар

(2-р ангидаа сонссон вьетнам ардын үлгэр)

Эрт цагт нэгэн мангас бий болоод ард олныг зовоон эд баялагийг нь дээрэмдэж хүн ардыг тамлан зовоох болжээ. Мангасыг дарахаар олон баатар эр явсан боловч нэг нь ч эргэж ирж байсангүй.  Мангас байсаар ард олныг зовоосоор байжээ.

Эцэст нь нэгэн баатар эр мангасыг дарахаар гарав гэнэ. Тэр мангасын байх ууланд очоод хартал мангас цадсан байдалтай алт эрдэнэсээ дэрлэн унтаж байжээ. Баатар эр ч сэлмээ сугалан түүний толгойг тас цавчин дарав гэнээ.

Баярлан хөөрсөн баатар “энэ бүх алт эрдэнэс минийх боллоо, би мангасыг дарлаа” хэмээн бодох тэрхэн агшинд гялалзан харагдах алмаз эрдэнийн талстанд мангас хөдлөн амь орох шиг болов гэнэ. Эргэн тойрноо сайтар ажвал ойр орчинд нь түүнээс өөр хэн ч байсангүй. Баярлан шунасан сэтгэлээ барьж дийлэлгүй алт эрдэнэсийг шүүрэн автал мангасын сүүдэр яг ардаас нь босон ирэв гэнээ. Сэлмээ сугалан эргэн хартал хэн ч байсангүй. Сандарсан баатар эргэн сайтар хартал өөрөө мангас болчихсон байжээ.

20-р зуунд МАХН гээч нэгэн нам төрд гарч ард олныг дарамтлан, эд баялагийг нь хурааж, эрх чөлөөг нь хясаж байжээ. 90 онд түүнийг дарахаар төрийн ордон руу орсон баатруудаас нэг нь ч буцаж гарч ирсэнгүй. МАХН-г дарсандаа хөөрөн тусгай хангамж , төрийн өмч, эрх мэдэл, бяр чадал гээч сайхан зүйлсэд шунан дурлах болжээ…

Тэгээд цаашаа юу болсоныг та нар надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа

Эрх барьж буй сөрөг хүчин

1996 оны УИХ-н сонгуулиар Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам 35 суудал авч олуулаа болж билээ. Тэд хамтрагч 15 суудал бүхий Монголын Социал Демократ Намын тусламжтайгаар УИХ-д олонхи болж засгийн эрхийг 1996-2000 оны хооронд барьж байсан түүх саяхан. Энэ хугацаанд 4 засгийн газар байгуулсан бөгөөд байгуулах тоолондоо өмнөхөөсөө “сайн” засаг байгуулсан хэдий ч ард түмэн бүгдэд нь хамтад нь муу дүн тавьж төрөөс хөөж орхисон нь ч бас саяхны түүх.

1997 оны нөхөн сонгуулиар УИХ-д орж ирсэн МАХН-н залуу дарга Н.Энхбаяр МҮАН-МСДН-н Ардчилсан Холбоо Эвсэлийн анхны засгийн газрыг огцруулах саналыг 1997 оны намрын чуулганы нээлт дээр УИХ-н гишүүний тангараг өргөмөгцөө гаргаснаар төрийн хямрал эхэлсэн юм. Эдийн засгийн  маш чухал олон реформыг цаг алдалгүй зоригтой эхлүүлж байсан Энхсайхны засгийн газрыг олонхи цээжээрээ хамгаалан авч үлдсэн ч цааш цаашдын түрэлтээс хамгаалж дийлэхгүй нь ил болсон тул реформуудыг залгамжлах үүднээс МҮАН-н дарга Ц.Элбэгдоржийн засгийн газрыг байгуулан буухиалсан. Гэвч Ц.Элбэгдоржийн засгийн газрыг банкны реформ хийлээ хэмээн хүний өөрийн сөрөг хүчин нийлээд огцруулаад хаячихаж билээ.   Ц.Элбэгдоржийн оронд яригдаж байсан С.Зориг алагдсаны дараа МҮАН 34 суудалтай үлдэв.  Нөхөн сонгуульд ялсан С.Зоригийн дүү МҮАН-д орсонгүй. Ахынхаа нэрийг мөнхөлсөн өөр нэг ардчилсан нам байгуулаад өрх тусгаарлав. Намынхан дотроосоо Наранцацралт тунаж засагт гарлаа. Адагт нь Амаржаргал Ерөнхий сайд болж засгаа байгуулав. Энэ тоолонд МҮАН-н даргын албан тушаал Ерөнхий сайд болсон хүндээ автоматаар шилжин  эвслийн засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрөөс намын бодлого нь далийхгүй байх баталгааг хангаж явжээ.  Гэвч тэд ялагдлаа. Засгаас бууцгаасан ч ардчилал гэж ээдрээтэй ч зөв зарчим болохыг ард түмэнд ойлгуулж, амтанд нь оруулж дөнгөв.  1996-2000 оны засгууд ордон дотроо л оволзож байснаас төрийн алба руу орж бужигнуулж байсангүй. Тэр ч байтугай сонгуульд анх орсон мөрийн хөтөлбөрөөсөө нэг ч засаг нь нэг ч сайд нь далийж гажсангүй. Жинхэнэ ёс зүйтэйгээр ордондоо л улс төржиж байсаар төрөөс бууцгаав.  Төрийн албаныхан ч дээрээс ирсэн бодлогыг хууль журам, уламжлал дэгийнх нь дагуу гүйцэлдүүлэн явуулсаар байсан билээ. Ер нь бол дээгүүрх улс төрийн долгион ордныхоо хаалгаар гараад замхардаг маш зөв ардчилалын он жилүүд тэр үед байсан юм. 

“Амаржаргалын засгийг унагаах боломж байна” гэж МАХН дотор яриа гарахад “одоо ч арай дэндэнэ, улсаа бодоцгоо” гэж Энэбиш дарга нь хэлснээр АХ эвслийн засгийн тоо 4 дээр тогтсон гэж ч яригддаг билээ. 2000-2012 оны Энхбаярын хаанчлал болон төрийн албаны намчирхал, авилгалын хавтгайрал хүссэн ч эс хүссэн ч аль тэртээд засгаас хөөгдсөн Ардчилсан намыг санагалзах сэдлийг ард түмэнд өдөөж өгсөн юм.

Гэвч 2012 онд АН сайндаа ч ялсангүй харин МАН муудаа ялагдаж Ардчилсан Нам 31 суудал авав.  АН дараа нь маргаж, урвуулж, уруу татсаар 35-уулаа боллоо.  АН яаж ч хүч нэмээд бусад намуудтай нийлэн засаг байгуулахаар оролдоод үзэхээс өөр гарцгүй болж нөхцөл байдлын буланд шахагдав. Өст хүн өлийн даваан дээр гэгчээр нөгөө Энхбаяр, АН-с хасагдсан Энхсайхныхантайгаа нийлж засаг байгуулахаар боллоо.  ИЗНН бол мэдээж нэр тусдаа л болохоос анхнаасаа л ардчилсан нам тул хэзээд хамт. 12 жилийн засаглалын дараахь анхны ялагдлын шокноосоо МАН гарах гэж нэлээн юм болов. УИХ-н анхдугаар чуулганыг хамгийн ахмад гишүүн буюу Д.Дэмбэрэлээр даргалуулсангүй гэж бойкотлож байгаад бүлэгээ баталгаажуулалгүй хоцорчихов. Өмнөх их хуралд Д.Дэмбэрэлийг УИХ дарга болгох хурлыг  арай залуу С.Ламбаа удирдаж болоод байсныг тэд мартсандаа өөрсдийгөө маш эвгүй байдалд санаандгүй оруулчихлаа. МАН-ы тактикийн алдаан дээр АН тоглолт хийн 31-хэн суудалтай ч 51 суудалтай нам шиг стратегийн чухал өндөрлөгүүдийг хуу хаман эзлэв.   МАН сүүлд нь гуйж түүн наймаацан байж бүлгээ арайгэж баталгаажуулан, ганц дэд даргатай болж авцгаав. МАН-ы бүлгийг батламжлахгүй удаах нь АН арай гэж ялсан УИХ тарах аюулыг онолын хувьд өндөр байлгасаар байх тул буулт хийсэн дүр эсгэн арга буюу бүлгийг нь батламжилж өгсөн билээ.

Мэнэжмент хийсэн сонгуульдаа ялагдаж үзээгүй улс төрийн шилдэг мэнэжер Н.Алтанхуяг 2012 онд ерөнхий сайд болов.  Ерөнхий сайд хийхдээ тэр олон ялалт, дэвшил авчирч бас олон ч алдаа хийв. Хамгийн гол нь кабинетээ базаж хүчирсэнгүй. Түүний засгийн газар дотор 2-3 засгийн газар байв. Жэнко, Портуун гэдэг тус тусдаа бодлого ярьдаг “ерөнхий сайдууд” кабинетэд нь бий болов. Дэмжлэг үзүүлж байсан гэх бие даагчид хүртэл ганц нэг агентлаг аваад тэрүүхэндээ Дамбийжаа шиг төрийн албаныхнаар туг тахиад эхлэв. Алтанхуяг үнэхээр эмзэг өндөг атгаж байгаагаа дэндүү сайн мэдэж байснаас хамтрагчиддаа хатуу үг хэлдэггүй байсан нь түүнийг  цаадуул нь зөөлчлөн улмаар ноолон дээрэлхэх үндэс болсон юм. Алтанхуяг салбаруудыг сайдууддаа болон улс төрчдөд хэдэн хонь шиг хуваан өгөөд ч амар сайхандаа жаргасангүй, харин улам л зовов. Ардчилалын сайдуудыг 1996-2000 оны сайдуудаар төсөөлж байсан төрийн албаныхан бүрэн шоконд орцгоолоо. Олон сайд өөрийн pet,  дагуул, хань хамсаатнаа МАН-ы өмнөх 12 жилээс ч илүүтэйгээр олноор нь дагуулан ирж ичгүүр сонжуургүй байршуулан дураар авирлав. Мэдээж тэд нь ихэнх нь зүгээр л цүнх баригчид, боловсрол ур чадвар нойл. АН-ы нэр хүнд энүүнээс болоод ард түмний дунд эрчимтэй уналаа. Ардчилсан намын гишүүд нь хүртэл ёс зүйгүй, авилгалжсан, бяралхсан байдлыг эсэргүүцэн тэмцээд эхнээсээ шоронд орж шүүхэд дуудагдацгаав. Хаашдаа МАН-ыханд үг хэлж чадахгүйгээ мэдэрсэн ардчилалын зарим гөлгөн сайд өөрсдийг нь сайд болгосон намынхаа жирийн гишүүддээ бяраа гаргаж эрх мэдлээ мэдрэн кайф авцгаадаг болов.

2014 онд Алтанхуягийн засгийн газрын нэр хүнд нэлээн унасан тул түүнийг унагаах оролдлого идэвхжиж ирэв. Тэмүүжин сайдыг тагнан чагнасан хэрэг бол үүний оргил нь. Гэвч Алтанхуяг яаж ийгээд засгийнхаа тогтвортой байдлыг хангаж үлдэж чадлаа. Дараа нь бүтцийн өөрчлөлтийг засагт тулгав.  Хүлээж авахаас өөр аргагүй шахаанд орж нэлээд хэдэн сайдаа чөлөөлөв. Энэ үед МАН цохилт хийн ЗГ-г огцруулах төсөл өргөн барилаа. Яаж байнаа гэж асуухад “улс төр шүү дээ” гэсэн хариулт авав. Энэ үед МАН дотор шинэчлэлийн хөдөлгөөн идэвхжиж тусгаар тогтнолын ордны дээр намын удирдлагатай хариуцлага тооцох ярианы аянгын үүл хуримтлагдаад байсныг тэр үеийн олон мэдээнээс одоо ч олж уншиж болно. Тийм нөхцөл байдалд МАН-ы дарга ухаалаг улс төр хийн нам доторхи асуудлаа засгийн асуудал болгон гаргаад хаячихсан хэрэг. Түүний оронд хэн ч байсан тэгэх л байсан болов уу. Тэртэй тэргүй нэр хүндээ барж эхэлсэн засгийг унагаах улс төрийн оноо цуглуулах ажлыг намын дотоод асуудалтайгаа хамтад нь шийдэх энэ боломжийг хэн ч алдахыг хүсэхгүй нь лав.   Н.Алтанхуягийн засаг унаж, Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдаар томилогдон, З.Энхболд намын толгойд гарав. Мэдээж нэлээдгүй улс төртэйгөөр эдгээр суудлууд тэдэнд очсоныг онцлох хэрэгтэй. Сайханбилэг эдийн засаг, эдийн засаг, эдийн засаг гэсэн амлалтыг УИХ-н индрээс ард түмэндээ өглөө.  Эдийн засгийн тогтвортой өсөлт улс төрийн тогтвортой байдалтай нягт уялдаатай байх аксиомыг тэр дэндүү сайн ойлгож байлаа. Иймдээ ч улс төрийн тогтвортой байдлыг баталгааг хангуулахаар МАН-г засагт урив. МАН тактикийн улс төрөө хийдгээ хийсэн тул улс орны эдийн засгийн өсөлтийн төлөө нэгдэхээр урьсан Сайханбилэгт татгалзаж чадсангүй. МАН улс төрийн тогтворын баталгаа болгон 6 сайдаа засгийн газарт илгээв.  МАН-ы шинэчлэлийн толгойлогч өрсөлдөөний газарт сандлын булан олж сууснаар тэдний дотоод тэмцэл нь ч түр намжив.

Хавраас том төслүүдийг хөдөлгөх ажиллагаа улс төрд эргээд доргилт авчирав. Хамгийн сонирхолтой нь энэ удаад ард түмэн популистуудын хатгалаганд автаж уул уурхайг эсэргүүцэн тэмцсэнгүй. Харин ч том төслүүдийг хөдөлгөх засгийн газрын санаачлагыг идэвхтэй дэмжлээ.  Ард олон эдийн засгийн өсөлтийг сонгожээ. Иймд арга буюу том төслийг эсэргүүцэгчид өөрсдөө ил гарахаас өөр аргагүй байдал үүсэв. Хамгийн сонирхолтой нь АН-ы дарга өөрөө зөвлөхийн хамт тэр сөрөг хүчний үүргийг гүйцэтгэх нь тэр. Таван толгойг гэрээг яаралтай УИХ-р хэлэлцүүлэхээр хураан аваад хэдэн сар өө хайн ухаж одоо бүүр мартагдуулан замхруулах араанд нь оруулж байх шиг. 

Мэдээж АН-ы бүлэглэлүүдийн дотоодын тэмцэл МАН-д 2016 оны ялалтын ирээдүйг амлаж эхлэлээ. Стратегич С.Баяр Америкаас ирж хэд хэдэн уулзалт хийсэн нь МАН-ы өнөөгийн удирдлагыг сандралд оруулав.  МАН дотор 16 оны алаагүй баавгайн арьс булаалдах тэмцэл нэгэнт эхэлжээ. Засагт МАН-г төлөөлж орсон эрхэмүүдийг сонгуулиас өмнө яаралтай буулгаж нөлөөг нь хумих шаардлага ч МАН дотор үүссэн байх магадлалтай тухай олон хүн ярьж эхлэсэн нь ч бараг батлагдав. Гэхдээ МАН хэзээ ч дотоодын том улс төрөө ил хийж байсан түүх байхгүй.  Энэ удаад Ардчилсан намын гүйцэтгэх зөвлөлөөр дамжин тэдний улс төр ил гарав. АН-ы ГЗ-н шийдвэрт МАН-с ирсэн захиалга байгаа, байхгүй тухай яриа ч сонсогдов. Юутай ч АН-ы ГЗ хэмээх хэдэн тэнэг эдийн засгийн энэ хүнд цагт  улс төрийн гранатны түгжээг мултлаад хаячихлаа. Мэдээж түүний дэлбэрэлтэнд эдийн засаг л хохирно, ард түмний амьжиргаа хохирно, ардчилсан нам өөрөө хохирно, бүүр цаашилбал 16 оноос засаг авах хүчин ч хохирно. ГЗ-н тэнэглэлийн үр дагавар ахиад 3 жилдээ л Монголыг зовоох болно. Монгол улсын Ерөнхийлөгч АН-ы Гүйцэтгэх зөвлөлийн энэ тэнэглэлийг эрс буруушаав.  Төгрөгийн ханшийг нэг төгрөгөөр чангаруулахгүй ийм улс төр хийх цаг бишийг Ерөнхийлөгч хоёргүй утгаар хэлж анхааруулав. Гэвч тохиролцоо хийсэн талууд төрийн тэргүүний үгийг тоосонгүй. Тэр ч байтугай АН-ы ЕНБД нэгэн бярман сайд огцруулах эсэх талаархи төрийн тэргүүнтэй зөвшилцөх асуудлыг хэлбэр төдий гэж тохуурхан жиргэв. Төрөөрөө тохуурхан жиргэв. Яг үнэндээ Алтанхуягийн ЗГ МАН-ы дотоод асуудлын шийдэл болж огцорсон бол Сайханбилэгийн ЗГ МАН-ы ирээдүйн дотоод асуудлын шийдэл болох эсэх дээр дэнжигнэж эхэллээ.

Тэгж байтал УИХ дарга ээлжит бус чуулган хуралдуулах захирамж гаргав. Уг захирамжийн хэлэлцэх асуудлын 1-д МАН-ы сайдуудын асуудал тусгагджээ.

УИХ-н тухай Монгол улсын хуульд заасан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд УИХ дарга ээлжит бус чуулган санаачлан зарлаж хуралдуулахаар шийджээ. Гэвч хэлэлцэх асуудалдаа хуулийн 16.3-г зөрчин өргөн бариагүй асуудал оруулах шийдвэр гаргасан байх юм. Өөрөөр хэлбэл миний ойлгож байгаагаар УИХ-н дарга хууль дээдлэх үндсэн хуулийн зарчмаас ухарсан хууль зүйн факт нэгэнт бүрэлдэн бий болжээ. Тэр энэ алдаагаа ээлжит бус чуулганаас өмнө залрууллаа ч хууль зөрчигдсөн цаг хугацааны рекорд нь түүнийг хууль зөрчихийг завдсаныг хэзээд гэрчилсэн хэвээрээ л үлдэх болж байна. 

Сайханбилэг ерөнхий сайдын хувьд анхнаасаа л ээдрээтэй улс төрийн хүчнүүдийг нийлүүлж тогтвортой засагтайгаар том төслүүдийг хөдөлгөн төгрөгийг аврахаа амласан, түүндээ ч зорьж байгаа.  Сайханбилэгт яг үнэндээ дотоодын энэ улс төрийн явган хэрүүл хийж, тэнэгүүдэд тайлбар хийж явах цаг хугацаа ч маш хомс байгаа. Монголд итгэх итгэл алдагдаж байгааг яаж зогсоохов, хөрөнгө оруулагчдыг яаж буцаан дуудахав гэдэг асуудал л түүний тэргүүлэн анхаарах ажил байсаар ирсэнийг хэвлэлийн мэдээнүүд ч нотолж байна. 

Гэвч түүний тэвчээр хязгаартаа хүрэх цаг иржээ. Сайханбилэг Алтанхуяг шиг зөөлөн аядуу байх тактикийг удаан барьсан. Гэвч цаадуул нь мөн л сурсан аргаараа ноолж дээрэлхсээр.  Өөрөөр үзэхээс өөр сонголт түүнд үлдээсэнгүй. 1996-2000 онуудад Ерөнхий сайд болсонд нь намын дарга шилждэг журамдаа буцахыг тэр шаардав.  АН хэдийгээр 2000 оны 12-р сарын 06-д байгуулагсан боловч өмнөх намуудын залгамж гэдгээ зарлан үүсгэн байгуулагдсан огноогоо аль 90 оноор тэмдэглэн явдаг билээ. Өөрөөр хэлбэл өнөөгийн АН бол 1996-2000 оны МҮАН-ы залгамж, ген агуулсан бүтэц. Нэг үгээр хэлбэл тэр үеийн Ерөнхий сайдаар томилогдсон хэн ч МҮАН-ы дарга болдог журмыг уламжлан өвлөгч гэсэн үг.  

Ерөнхий сайдын шаардлагаар өнөө маргаашдаа багтан АН-ы ҮЗХ хуралдах гэж байна. Энэ удаад тэд уламжлалын дагуу Сайханбилэгт АН-ы даргыг өгөх үү, Эсвэл З.Энхболдыг Ерөнхий сайдаар томлох уу гэдгийг шийдэх болно.

Эхнийхээр шийдвэл ЗГ, АН-ы бодлого нэгдэж, том төслүүд хөдлөн, төгрөг эргэн чангарч 2000 оных шиг үсгүй хусуулах аюулаас аврагдаж ядаж 20 гишүүнтэй хүчтэй сөрөг хүчин болох бэлтгэл хангагдана. Хоёр дахь хувилбарыг сонговол УИХ-н даргын суудал дээр алаан болж татан буугдсан гэх фракцууд нь буцаж амилан, том төслийг эсэргүүцэгчид засагт гарсан мэдээ хөрөнгө оруулалтын урсгалыг эргүүлж, гөлгөн болон чацган сайдууд бяр орцгоон, улс төр эдийн засгийн улам гүн хямралд орох болно.  Мөн Үндсэн хуулийн цэцэд захирамжийн асуудал хөндөгдвөл дараагийн засгийн газар ч 3 хонохгүй татан буугдаж 96-2000 оны 4 засаг солисон рекордоо давтах болно. Ардчилсан хувьсгалын гол ололт болсон үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх үндсэн хуулийн эрх чөлөөгөө эдэлсэн гишүүдтэйгээ идэвхтай байлдсан дарга нар засагт гарвал АН ардчилсан нам биш болж дүр эсгэсэн ардчилалтай Мьянмарын хунтын засаглалын 2-р анги Монголд бий болно.

ҮЗХ-н гишүүд нэг нэгээрээ төлөг шиг майлан дэмжин дэвшүүлсэн шүүх хуулийнханд нөлөөтэй хэддээ хуниулах ирээдүй тийм ч хол биш. Хотять ли этого ҮЗХ!

Хамгийн гол нь АН-ы ҮЗХ гол өрсөлдөгч намынхаа хүслийг өөрийн эрхгүй хангаж орхих бөгөөд ирэх сонгуулиар үсгүй хусуулах дардан замдаа орцгоох бизээ.  

Үндэсний Зөвлөлдөх Хороо үндэсний эрх ашгийг нэгд эрэмблэх эсэхээс Монголын ирээдүй хамаарах болоод байна. Чадах болуу? Эсвэл дор дороо дарангуйлагчдаас сандал горьдон хонь царайлах уу

Монтаж ба Knowledge Mining

Бидний бага, залууд монтаж гээч юм байлаа. Одоогийнх шиг цэцэрлэгээсээ эхлээд жил болгон өнгөт дижитал зураг авхуулан жааз альбом болж байсангүй.  Гэхдээ л он цагийн шалгуурыг даахуйц гайгүй зузаан орос цаасан дээр угаасан хар зурган монтаж байдаг байсансан. Монтаж бол 8, 10, Тээмэс, Коом, Дээдийг дүүргэсэн хүний боловсролын баталгаа болж хадгалагддаг нэг тийм эрхэм нандин дурсгал байж билээ.

Социализмын төгсгөл үеийн оросын кино баруунжих оролдлого хийж байсны оргил нь “Капуцинуудын бульвараас ирсэн хүн” нэртэй кино билээ. Алдарт Андрей Миронов, Николай Караченцов, Олег Табаков, Михаил Боярский гээд тэр үеийн хамаг оргилууд тоглосон байдаг. Тэдний нэрийг одоогийн залуус бараг мэдэхгүй.  Алтны эрэлчид, уурхайчид, ковбойнууд, индианчууд холхилдсон зэрлэг өрнөдийн жижиг хотод Парисын Капуцинуудын модот гудамжнаас ирсэн нэгэн хүн соёлын үрийг тарьж кино гээчийг анх танилцуулдаг тухай энэ кинонд гардаг. Одоогийнхоор бол Холливудын үндсийг тавиад байгаа юм уу хаашаа юм. Кино бол мэдээж хошин,  нуль панаал, дээр нь амьдралаас хол зөрүүтэй. Сүү тулгадаг хэсэг нь л өнөөгийн Монголд үлдэж дээ.

Уг кинонд нэгэн ийм эпизод байдаг.  Зугаалж яваа хүүхэн,  дурлалт эр 2-н хооронд иймэрхүү яриа болно.

“Жонни,чи бид хоёр бэйбитэй болохыг би хүсэж байна. яг одоо, шууд энд”

“Яг одоо юу? Боломжгүй шд хонгор минь. Бид эхлээд гэрлэх ёстой”

“Чи намайг хуураад байна уу даа. Чи бэйби хүсэхгүй байгаа юм уу. Чиний кинонуудад хүмүүс үнсэлцээд, минутын дараа л бэйбитэй болчихдог биз дээ. Бид зөндөө л үнсэлцлээ дэг”

“Чамд энийг яаж тайлбарламаар ч юмб дээ. Энэ бол ерөнхийдөө монтаж.  Үнсэлцээд, хэсэг хугацаа өнгөрөөд, гэрлээд хэсэг хугацаа өнгөрөөд, хүүхэд гараад. Тэгээд хэрэггүй хэсгийг нь хасаад монтажлаад энэ”

“Прошу тебя,  тогда сделай монтаж”.

Кино бол үнэнийг худал, худалыг үнэн болгож харагдуулан ард түмний тархийг угаахад хамгийн тохиромжтой шампунь болохыг анх коммунист дарангуйлалыг үндэслэгч Владимир Ленин олж харж овсгоотойгоор ашигласан байдаг. Мэдээж кино энэ ид шидээ монтажын тусламжтайгаар олдог нь ойлгомжтой.  Ленин социал-демократ байхаа больж коммунист болсноо зарласанаас хойш яг 100 жилийн дараа уудам талын дундах эсгий хотод хэдэн монгол таван толгой хэмээх яль шальгүй гэрээг хэлэлцэн ахуйд монтаж жинхэнэ ид шидийн хүчээ дахин олж байх шиг. Солонгост чулуу аваад шидвэл аль нэг Кимийн толгойг ононо гэдэг шиг өнөөгийн Монголд 3 алхаад л нэг тархиа угаалгачихсан хүнтэй тааралдах болж. Юу болоод байна аа. Учир нь юундаа байна?   

Би твиттерт 2012 оны 5-р сарын 4-нд нэгдсэн юм. Сайндаа ч биш. Анхны маань жиргээ миний “How Corruption Works” бичлэгийн линк байлаа.  Бичсэн зүйлийнхээ линкийг твиттер гээчид тавьчихвал олон хүн анзаарч уншдаг гэж сонссоноос ингэсэн хэрэг.  2 дахь жиргээ маань  5-р сарын 6-нд бичсэн “Улс төрчид ард иргэдээ хүчээр жаргаахаар чичрэн дайрдаг улирал эхэллээ” гэсэн мөр байсан.

5-р сарын 18-ны орой 2-хон  твит хийсэн маань энэ байна. “23:30 facebook trading is finally on. starting price $38.00”; “23:45 facebook эхний 5 минутдаа л $4.5B хийлээ. Монголын төрийн жилийн орлого. Шороо ухахгүй мөнгө олж болдог л юм байна”.

Тиймээ тэр үед миний сонирхолыг Монголын улс төрд буцалж байсан сонгуулийн халуурал, Монголын эдийн засгийг доргиож байсан бульдозерын нүргээнээс илүүтэйгээр Харвардын их сургуулийнхны Монтаж буюу Yearbook-ын сайжруулсан цахим хувилбар болох Facebook-н IPO-initial public offering (хувьцаагаа олон нийтэд анх удаа санал болгох) худалдаа хамгаас илүү татаж байв. Би бүхэл оройжингоо, бараг шөнө орой болтол CNN, Bloomberg-г сэлгэн үзэж хэрдээ атаархан, бас бахархаж сууж байж билээ.  Facebook бол үнэхээр л боловсрол мэдлэгт суурилсан баялаг яаж томордогийн сүпер жишээ билээ.

Твиттерт нэгдсэн тэр зунаа ардчилсан засаг гарвал боловсролыг дээдлэн, боломжийг нээж, санаачлагыг хөхүйлэн, саадыг цөөлнө гэж андуу итгэж, дэмжин жиргэж байснаа нуух юун.

Гэвч намраас нь л байдал өөр болоод явчихсан. Манай МИАТ-д л гэхэд 17 чингэлэг спиртийг өөрийн мэдлийн гаалийн агуулахдаа ус болголцсон алхимич эрийг дэд захиралаар томилоодхов. Цаадах нь өглөө барилын дэд сайд болох гэж гараад тэндээ гологдон, төмөр зам руу очих шахаад бас муриулаад арай гэж МИАТ-н нэг муу дэд дээр тогтсоноо надад гайхуулах, гоморхох хоёрын дундуур ярьж билээ. Ерөнхийдөө ардчилсан засгийн үед боловсрол гудманд гарч бодлого шал арчсан даа. Ардчилалын партизанууд маань зайлуул өөрсдөө л бүхнийг хийж үзэх, бусдад үл итгэх сэтгэлээр хандсанаас эхлээд Монголын эдийн засаг бүхэлдээ дампуурав. Өөрөөс өөр хүн зөв шийдэлтэй байх эрхгүй, боломжгүй гэж тэд үзсэнээс хардлага, хавчлагыг гааруулж шүүмжлэгч намайг хүртэл шоронд илгээж билээ.

Ардчилсан алхимичдын муу хэлж муухайг нь гайхаж байгаад нураасан гэх социализмд арай өөр, арай ч ийм дампуу байсангүй.  Ер нь бол нарийн мэргэжилийн хүмүүст хамаагүй амар он жилүүд байсан юм. Шилдэг эмч нар алдаршиж, шилдэг сэхээтнүүд манлайлж, шилдэг инженерүүд бүтээх боломжийг улс төрчид хааж байсангүй. Намын хороо тусдаа, аймгийн захиргаа ч тусдаа байлаа. Хэдийгээр ардын нам, ардын засаг гэх боловч яг үнэндээ боловсролтон, сэхээтний нам, засаг байсан юм.  Ялангуяа засаглалын энэ тогтолцоо 1959-1984 оны хооронд хүчтэй байв. Дэлхийн дайнд оролцсон хэдий ч дундад зуунаасаа хол салаагүй байсан мартагдсан Монголыг хотжуулж, соёлжуулж, үйлдвэржүүлж, үржүүлж чадсан он жилүүд бол социализмын үе гэж бидний хэлдэг Цэдэнбалын он жилүүд байсан билээ. Чухамхүү орос зөвлөлтөд боловсорсон үй олон Монгол залуус соёлыг, технологийг, амьдралын хэвшлийг, философийг тээн ирж нийгмийг, эдийн засгийг өөрчилж чадахыг Цэдэнбал нэвт харсан бас хэрэгжүүлсэн байдаг. Мэдээж юм бүхэн төгс байгаагүй, социалист идей өөрөө дампуу байсан хэдий ч хөдөөгийн Монголыг өөрчилсөн их өөрчлөлт чухамхүү энэ 25 жилд болсон юм. Энэ 25 жилд бий болгосон баялаг болох Эрдэнэт үйлдвэр ардчилалын гэх 25 жилд Монголын эдийн засгийг чирж явна.

Өнгөрсөн 2 жил хагаст ардчилсан нам засаг аваад эдийн засаг нураачихсан ч юм биш, зүгээр л ардчилсан намын нэрээр харанхуйчууд санаачлага аваад эдийн засгийг улстайгаа цуг нураачихсан хэрэг. Төр засаг оросын боловсрол, түүнд суурилсан монголын боловсролын бүтээгдхүүнүүдэд эзлэгдсэнээс шинэчлэл орж ирэхээ байчихаж. Цагтаа түүчээ байсан хуучин гучууд зам бөглөн уухилсаар, түгжрэл үүсгэсээр. Хааяа нэг баруунд мастэр хийсэнгүүд нь 3 жил хийдэд шавилан суугаад юу ч сураагүй буцсан Царцаа Намжилууд байгаагаас шийдэл гэхээсээ хийдэл, санаачлага гаргахаасаа саад босгох нь их болцгоожээ. Анхнаасаа л жавар долоосон тарбаган малгайнаас эхэлсэн манай дарга нарыг ямар ч топ сургуулийн, ямар ч сүпер хөтөлбөр өөрчлөхөөсөө өнгөрсөн байдаг бололтой. Царцаа Намжил хоёр зээр жорон жорон гэж бувтнасаар хаан суудаг шиг, тэд маань харих замдаа анзаарсан аутсорсинг нтр-ээ үглэсээр төрд гарцгаажээ. Төр аваад авчирсан гэх ардчилалаа боож манаруулаад, эдийн засагтай нь цуг давхар тонгорон, сэхээ өгөлгүй дороо хийгээд ажлын гарыг нь салтаандаа хийн өчиж орилуулна. Замд нь тааралдсан самбогийн сайн багшийн зөвөлгөө бололтой.

Манай үеийнхэн,  маниас дээгүүрх үеийнхэн яг үнэндээ бол хөгжлийн түүчээ биш харин хөгжлийн тушаа болоод байгаагаа өөрсдөө ч ойлгохгүй байцгааж байна. Энэ байдлыг халах дараа үеийнхэн маань ч дээрдэх юм алга. Нэг нэг контор олж аваад тус тусынхаа тамгаар бизнест гай болж ах, аавууд шигээ паразитлан амьдрах мөрөөдөлд умбацгаасан гарууд.

Япон улс дайны дараа нурж сүйдэн, баларч туйлдсан улс орноо өөд нь татахаар зогсоо зайгүй ажилласан гэж ярьцгаадаг. Итгэцгээдэг. Тэгээд л ажиллаад бай ажиллаад бай гэж сурталдах, загнахын хооронд хэлдэг улс төрчид ч монголд олон болжээ. Яг үнэндээ бол Япон дайны дараа зогсоо зайгүй суралцсан юм. Тэд олон зуун мянган Япон залуусыг Америк руу илгээсэн. Хавай, Калифорниа япон оюутнаар л дүүрэн байлаа. Одоо ч тэдний үлдэгдэл тус мужуудад  хүн амын ихээхэн хэсгийг бүрдүүлдэг. Олон ч үлдсэн, олон ч буцаж ирсэн. Буцаж ирсэн залуус үйлдвэрлэсэн бүтээгдхүүнийг үлдсэн залуус борлуулж эхэлсэн. Ингэж японы радио, дараа нь телевиз, дараа нь магнитафон, дараа нь автомашин, одоо онгоцны эд анги Америкийн зах зээлийг эзэлсэн түүхтэй. Мэдээж Америкийн их сургуулиудын төлбөр  хямд биш. Үүнийг япончуудад хүртээмжтэй болгоход л японы дайны дараахь засгийн газар хичээж ажилласан. Америкчууд ч энгийн хотуудыг атомын полигон болгосон гэмээ цайруулах боломж нь япончуудын боловсролд туслах гэж харж ихээхэн хөнгөлөлтөөр тусалсан байдаг. Япончууд Америкаас зөвхөн болосролыг авчраад зогсохгүй бүх regulations, standards гээд нийгмийн харилцааг зохицуулах, хөтлөх, хөгжлийг тулгах баримт бичгүүдийг ханз руугаа орчуулан өөриймшүүлсэн. Үүнийг надад 1997 онд ANA компанийн техник үйлчилгээний баазад 727 онгоцны “С” үйлчилгээний үеээр нэгэн япон өвгөн ярьсан юм шүү. Мэдээж бүх дүрэм журам стандарт нь америк маягийн болонгуут асуудал зөндөө үүссэн. Биелүүлж болохыг нь биелүүлээд, нийцэхгүй байгааг нь япончлоод 10 жил болоход тэд японы үндэсний эрх зүй, стандарт, түүн дээр ажиллах боловсон хүчинтэй  болсон гэнэ лээ. Дараагийн 10 жилээс нь хөгжил нь бол давхисан. 

Солонгосчууд 1953 онд дайнаа зогсоомогцоо Япон ханзаар буй болсон бүхнийг хангүгээрээ буулган хуулсан. Залуусаа япон, бас америк руу явуулцгаасан. Тэгээд японы 30 жил хийсэн хөгжлийг 20 жилд амжуулсан. Сингапур  1965 онд Малайзаас тусгаарлан тусгаар улс болмогцоо Япон, Солонгосын туршлагыг өөртөө нэвтрүүлсэн. Хүчээр залуусаа сургаж дэлхийн боловролыг нэвтрүүлсэн. Сингачууд америкаас гадна, английин боловсролыг ихээр олцгоосон. Мэдээж эдгээр улсын ЗГ-ууд үй олон залуусыг сургахдаа бэлэн мөнгөөр тооцоо хийгээгүй. Тийм боломж ч байгаагүй. Харин барууныханд зах зээлээ, боломжоо, байрлалаа чөлөөтэй нээж өгсөнийхөө хариуд залуустаа баруунд сурах боломж авч өгсөн.

2-р дайны жилүүдэд төрийнхөө зохион байгуулж байсан тив дамжсан хүнсний наймаанд нийлүүлэгчээр оролцож дор дороо хөөрхөн цулайсан Америкийн  фармерууд дайны дараа хүүхдүүдээ бизнесийн  сургуулиуд руу олноор нь илгээх болсон байна. Ядаж л нэг айлаас нэг хүүхэд ямар нэгэн бизнесийн курсад суралцах болжээ. Бэв бэлэн гэр бүлийн бизнес нь байсаар байтал тракторчин, үхэрчин болох хүүхдүүдээ юунд ингэж илгээх болсон нь их сонин байдаг. Малын буян, газрын шимээрээ тэд олон зуун жил болоод л байсан юмсан. Тэд зүгээр л хөрш фармерынхаа гэр бүлийн бизнесийн амжилтыг хараад л барьцаж эхэлсэн юм. Гэвч энэ барьцалт нь америкийн бизнесийг урьд хожид байгаагүй ихээр тэлэх эффект өгсөн билээ. Тэр фармеруудын бизнес сургууль дүүргэсэн хүүхдүүд нь гэртээ ирээд бизнесээ томруулж, өөр хот, өөр мужуудад салбарууд нээж, том хөлтэй бизнесийг удирдан босгож эхэлсэн нь олон үеээрээ фарм сахисан эцэг эхийнхээ төсөөлж ч байгаагүй баялагийг бүтээцгээж Америкийн golden age болох 50-д оны цэцэглэн хөгжсөн хөдөө нутгийг бий болгоцгоосон билээ.

Боловсрол бол арьсан дээрээ зардалтайгаар туршиж, алдааг давтан шатахгүйгээр бусдын алдаа, бусдын туршлагыг мэдэж авдаг хямд хичээл юм. Чи боловсролоос зугатааж болно. Сурахгүй ч байсан болно. Чи бизнест бүгдийг нь туршин үзэж болно. Гэвч бүх амьдрал чинь туршилтын полигон болоод л дуусна. Лампчик хийх гэж Эдисон 10000 туршилт хийсэн шиг л явах байх. Чи сурвал анхныхаа оролдлогоор л асдаг машин ч бүтээх боломжтой. Цахилгаан тэрэг Тесла бол өмнө нь огт машин бүтээж туршлага хуримтлуулахаар цагаа үрээгүй хүний л бүтээл юм шүү дээ.

Эдгээр түүхийг уншаад бид боловсорч л орхивол уурхайн хэрэг байна уу гэж туйлшрах нэгэн гарч ирэх л байх. Би уурхайн фээн биш, боловсруулах үйлдвэрийн фээн бол бүүр ч бишийгээ өмнө бичиж байсан. Гэвч нүүрсний олборлолт шиг хор багатай, объем ихтэй, технологи хялбартай уурхайг хөгжүүлж боловсролд зарах мөнгөө олж авах хэрэгтэй байгаа юм. Тавантолгойг дэмжээд байгаагийн маань цаад шалтгаан ердөө л энэ. Энэ төсөл хэрэгжвэл Монгол богино хугацаанд боловсролд зарах мөнгөтэй болно. Эдийн засгийн эргэлт нь л өөрөө энэ мөнгийг гаргаад ирнэ.

Дээр нь Монгол улс байгалийн нөөцөө бусдад нээхдээ зөвхөн роялти, татвараар өөрийгөө хуурах хэрэггүй юм. Уул уурхайгаар дамжуулж бид хамгийн гол нь боловсролын гарцуудаа л нээж авах ёстой. Монголд уурхай олборлох улс өөрийн улсын их дээд сургуулиудад бакалаврын болон мастерийн сургалтуудад тэтгэлэг олноор нь гаргахыг шаардвал таарна. Сургалтын төлбөрүүдээ монгол оюутнуудад дотоодын оюутныхаа хэмжээнд хүргэхийг тулгачихвал эхний ээлжинд олон асуудал шийдэж чадна. Монголчууд цөөхүүлээ. Аль ч их сургуульд олноороо шавж ороод санхүүгийн хүндрэлд ортол нь тэтгэлэг авчихгүй. Америкийн 51 мужийн 200 орчим их сургуульд дор бүрнээ 5, 5 бакалаврын бүтэн тэтгэлэг гаргачихсан байсансан бол Пийбоди асар маадгараар дайраад л ороод ирж чадах л байсан гэж бодож байна. Австраличууд, Канадууд мастер докторын тэтгэлэг гаргадаг боловч тэдгээр улсуудын Монголын уул уурхайгаас хураадаг татварын өчүүхэн  хэсэгт ч хүрэхгүй байгааг залруулах хэрэгтэй. Хамгийн гол нь бакалаврын сургалтуудаар дамжин нарийн технологи орж ирдэгийг бид мартаж болохгүй. Гадаад яам, Боловсролын яам энэ тал дээр дайчин ажиллаж Монгол залууст барууны их сургуулиудын номын сангуудад knоwledge mining хийх боломжийг нээж өгөх хэрэгтэй юм. Бусдынх нь төлбөрийг дийлдэг ч юм шиг заавал 100 топ сургуульд гэхээ больчих хэрэгтэй. 200, 300-д жагссан, эсвэл вообще шалгаруулалтанд хамрагддаггүй сайн сургуулиад зөндөө л байдаг. Нарийн технологийн олон програмыг топ 100 сургуульд заадаггүй.

Төр засгийн тэргүүнүүд шил шилээ даран айлчлах нь ихсэж байна. Сүүлдээ бүүр их тэнгэрийн нэг авгай нь хийсэн шоппингоо нөгөөдөө гайхуулсанаас барьцсан shopping tour төрийн нэрээр хийгдээд байна уу ч гэж бодогдохоор. Тэд ийн дэмий сэлгүүцэж явахдаа хэрэв Монголын уул уурхайд өөрийн орон зайтай болж авъя гэж бодоцгоож байвал үүнийгээ оюутны тэтгэлэгээр л илэрхийлээрэй гэж ярьж явдаг болох  цаг болжээ.  Мөн Монгол улсаас Үндсэн хуулийн статустай байгалийн баялагийг нь олборлох бизнес эрхлэх ямар ч улс элчин сайдын яамаа Улаанбаатарт байгуулахыг  тулга. Уул уурхайг маань тоогоод улсыг маань тоохгүй байж болохгүй. Яахлээрээ Монгол залуус суралцах визээ Бээжингээс авах ёстой гэж!

Бид уурхайгаа дэлхийн боловсролын боломжоор тулчихвал хожнуу гэхээс хохирохгүй гэдэгт би 100 хувь итгэдэг. Бид Тавантолгойгоос тултал нь мөнгө олоод ч түүнээ яаж арвижуулж, зарцуулахаа мэдэхгүй УИХ-д суудаг хэдэн популист шиг тэнэг хэвээрээ үлдвэл ямар ч ашигтай гэрээ ашгаа өгөхгүй. Идээд л уугаад л баагаад л усаа татаад л болоо. 1072 хувьцаагаараа хошногоо арчсанаас ялгаа юун.     

Уул уурхай бол барагдах баялаг. Мэдлэг бол барагдахгүй баялаг. Сингапур, Солонгос, Японы хөгжлийн монтаж хийсний нууц нь барагдахгүй баялагаа эхэлж бүтээсэнд л байгаа юм. Мэдлэг бол үе дамжин өвлөгддөг улам аривждаг, чанарждаг баялаг. Ийм баялагтай улс л тусгаар тогтнолоо хамгаалж хадгалж үр хойчдоо өвлүүлж  чаддаг юм. Учир нь эргүү тэнэгийг эзлэх амархан. Наймхан сая жүүд тэрбум арабыг чичрүүлж байдагийн нууц нь ердөө л мэдлэг.

Явж явж хүний нутаг дээрх уурхай л хамгийн зөв уурхай юм шд. Тэд тэнэг биш тул наашаа ирж ухаж байна. Бид ч бас тэнэгтэх хэрэггүй. Зөрүүлээд ухъя. Тэхдээ өөрөөр. Тэдний өөрсдийнх нь нутагт  knowledge mining хийцгээе.

Боловсролын хувьсгал хийхгүйгээр эдийн засгийн хувьсгал хийгдэхгүй. Үүнийг Цэдэнбал ч, Ли Куан ч нотолсон. Жил бүрийн 50-60хан тэтгэлэгээр бүхэл бүтэн үндэстэн дэлхийн боловсролыг гүйцэхгүй шүү. Боловсорсон залуус олширвол нийгэм өөр болно. Нэгэнт боловсорчихсон, эрх чөлөөт соёлыг шингээчихсэн, эрхээ мэдэрчихсэн иргэдийн тархийг угаах гээд оролдоод нэг үз дээ популистуудаа. Та нар өөрсдөө л элэг доог болцгоох вий. Иргэдийг харанхуй байлгаж, тархийг нь хүссэнээрээ угааж  байхын тулд л том төслүүдийг нураахаар хамаг хүчээ тавьж байна. Энэ бол мөхлийн зам.  

Бүү март мартвал сөнөнө гэж Баабарын хэлсэн үг одоо ч үнэ цэнээ алдаагүй байна. Марталт бол толгойгоо ажиллуулахаас залхуурч эхлэхтэй холбоотой үүсдэг өвчин юм шүү дээ. Энэ өвчинтэй тархины фитнесс буюу номын тусламжтайгаар л тэмцдэг

“...Уржигдрын үзсэнээ авгай хүүхдэд яръя гэтэл харин урдаас нь угтаж аваад «Манай хүрээнд нисдэг тэрэг гэгч нэг сонин тэрэг ирсэн биш үү» гэж хүүхдүүд нь хүр хүр гэж дуурайн бархиралдаж, хөгшид нь « Сүрхий юм, хачин юм» гэж залбиралдан байхад Лувсан хэдийний догь хүн тул дэмий чалчихаа байж даруй нэг таних залуу албаны хүнтэйгээ уулзан асууж, энэхүү нисдэг тэрэг нь хүний арга ухаан эрдэм соёлын үүднээс бүтсэн болох бүхий л учрыг олж сонсоод, ихэд гайхаж, хөдөөгийн байдалд мунхран сууж, хөдөөх заншлаар нэг насыг барахгүй, хөл хүрэх газар явж, ухаан хүрэх юмыг үзвэл эрдэм соёл гэгч их сайхан юм байна гэж мэдэвч, энэ бие хөгширсөн тул ирэх жилээс ажилд орох гэж байсан арван хоёр настай хүүгээ ардын сургуульд хөөн явуулжээ” –Д.Нацагдорж.

Үргэлжлэл....Geopolitics for Dummies